Skład sądu a ważność orzeczenia o areszcie – analiza aktualnego orzecznictwa

Powołania sędziów od 2018 r. – stan prawny i kontrowersje

Od 2018 r., na skutek nowelizacji ustaw o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz o ustroju sądów powszechnych i Sądzie Najwyższym, doszło do istotnej zmiany modelu powoływania sędziów. Główne zastrzeżenie dotyczy sposobu ukształtowania nowej KRS, która – zdaniem wielu środowisk prawniczych oraz instytucji międzynarodowych – utraciła konstytucyjnie gwarantowaną niezależność. W efekcie część orzeczeń wydanych przez sędziów nominowanych przez tę Radę jest kwestionowana jako wydana przez sąd „nienależycie obsadzony” (art. 439 § 1 pkt 2 KPK) lub – szerzej – przez organ niebędący sądem w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z 19 listopada 2019 r. (C-585/18, C-624/18 i C-625/18, A.K. i in.) wskazał, że sąd, w którego skład wchodzą sędziowie powołani przy udziale organu niemającego wystarczającej niezależności od władzy wykonawczej i ustawodawczej, może nie spełniać wymogu „niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą”. W ślad za tym Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku w sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce (skarga nr 43447/19) orzekł, że udział sędziego powołanego w wadliwym trybie może stanowić naruszenie prawa do rzetelnego procesu.

Na gruncie krajowym uchwała połączonych izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r. (BSA I-4110-1/20) uznała, że skład sądu z udziałem sędziego powołanego na wniosek nowej KRS może być wadliwy, a orzeczenia wydane z jego udziałem – dotknięte nieważnością, jeśli wpływało to na bezstronność i niezawisłość. Pomimo to, w praktyce sądowej nadal brakuje jednolitości w ocenie skutków takiego udziału – niektóre składy sądów uznają, że samo powołanie sędziego w kontrowersyjnej procedurze nie przesądza automatycznie o wadliwości orzeczenia.

Wpływ wadliwego składu orzekającego na legalność aresztu

Szczególne znaczenie powyższe rozważania zyskują w kontekście orzeczeń o zastosowaniu tymczasowego aresztowania – środka o wyjątkowo represyjnym charakterze. Pojawia się pytanie, czy orzeczenie o areszcie wydane przez skład sądu, w którym zasiada sędzia powołany z naruszeniem gwarancji niezależności, może być uznane za nieistniejące w sensie prawnym lub nieważne w trybie art. 439 § 1 pkt 2 KPK. W takim wypadku mielibyśmy do czynienia z pozbawieniem wolności bez podstawy prawnej – co wprost rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą.

W orzecznictwie sądów apelacyjnych i okręgowych pojawiają się rozbieżności: część sądów uznaje, że nieprawidłowy sposób powołania sędziego może prowadzić do uchylenia orzeczenia aresztowego, zwłaszcza jeśli w uzasadnieniu wykaże się, iż istniały okoliczności faktyczne podważające bezstronność i niezależność. Inne składy ograniczają możliwość uchylenia wyłącznie do sytuacji, gdy udział „nowego” sędziego wywołał konkretną i wykazaną szkodę procesową.

W wyroku z 6 czerwca 2023 r. (IV KS 8/23) Sąd Najwyższy stwierdził, że fakt powołania sędziego w kontrowersyjnym trybie nie może samodzielnie stanowić podstawy do automatycznego uchylenia orzeczenia aresztowego, ale może być oceniany w kontekście naruszenia prawa do sądu. Jednak w innym orzeczeniu – z 17 stycznia 2024 r. (IV KK 553/22) – SN wskazał, że udział takiego sędziego może prowadzić do naruszenia podstawowych gwarancji procesowych, zwłaszcza w postępowaniu izolacyjnym.

Wobec braku jednoznacznego stanowiska sądów co do skutków udziału sędziego powołanego po 2018 r. w sprawach aresztowych, adwokaci i obrońcy podejmują próby wzruszania takich orzeczeń na etapie apelacji, kasacji, a także postępowań o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Kluczowe znaczenie w tych sprawach będzie miało dalsze stanowisko Sądu Najwyższego oraz praktyka sądów powszechnych w zakresie stosowania przepisów o nieważności postępowania i bezprawnym pozbawieniu wolności.

Zadośćuczynienie za niesłuszne pozbawienie wolności – przesłanki i podstawy prawne

Art. 552 § 4 KPK – klasyczna przesłanka zadośćuczynienia

Kodeks postępowania karnego przewiduje w art. 552 § 4 możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za tymczasowe aresztowanie, jeżeli „zostało ono zastosowane z oczywistym naruszeniem prawa”. Przepis ten obejmuje przypadki, w których areszt był formalnie legalny, lecz zastosowano go z rażącym naruszeniem przepisów procesowych lub konstytucyjnych.

Powstaje pytanie, czy udział w składzie orzekającym sędziego powołanego w sposób naruszający standardy niezależności sądu (np. na wniosek nowej KRS) może zostać zakwalifikowany jako „oczywiste naruszenie prawa” w rozumieniu tego przepisu. Praktyka sądowa w tym zakresie jest na razie niejednolita. W niektórych sprawach sądy przyznawały zadośćuczynienie, gdy udało się wykazać, że decyzja o zastosowaniu aresztu została uchylona właśnie z uwagi na wadliwość składu orzekającego (tj. naruszenie art. 439 § 1 pkt 2 KPK w związku z art. 5 ust. 1 EKPC).

W innych przypadkach sądy uznawały, że dopóki nie stwierdzono wyraźnie, iż areszt był nielegalny, nie ma podstaw do wypłaty zadośćuczynienia na tej podstawie. W takich sytuacjach kluczowe znaczenie ma treść orzeczenia uchylającego areszt – jeśli sąd wyraźnie wskazał na niewłaściwy skład jako przyczynę uchylenia, szanse powodzenia roszczenia cywilnego znacząco rosną.

Alternatywne podstawy: art. 417 KC i art. 77 ust. 1 Konstytucji

Jeśli nie jest możliwe uzyskanie zadośćuczynienia na podstawie art. 552 § 4 KPK, pozostaje droga dochodzenia roszczeń na podstawie przepisów kodeksu cywilnego i Konstytucji RP. Zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji, „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej”. Uzupełnieniem tego przepisu jest art. 417 § 1 KC, który określa odpowiedzialność deliktową Skarbu Państwa.

W tego rodzaju sprawach konieczne jest jednak wykazanie nie tylko szkody i jej związku z działaniem organu, ale przede wszystkim bezprawności tego działania. Co istotne, zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego, odpowiedzialność Skarbu Państwa oparta na art. 417 KC wymaga uprzedniego stwierdzenia bezprawności w formie tzw. prejudykatu (np. prawomocnego wyroku uchylającego wadliwe orzeczenie, uznania nieważności orzeczenia lub wyroku Trybunału Konstytucyjnego albo ETPCz).

W tym kontekście uchylenie aresztu przez sąd wyższej instancji ze wskazaniem na wadliwy skład orzekający może stanowić wystarczający prejudykat. Jeżeli jednak uchylenie nastąpiło z innych przyczyn (np. braku przesłanek do aresztu, upływu czasu, zmiany okoliczności), dochodzenie zadośćuczynienia z tytułu niewłaściwego składu może okazać się trudne.

Orzecznictwo ETPCz – standardy ochrony jednostki w przypadku bezprawnego aresztowania

Europejski Trybunał Praw Człowieka w wielu sprawach podkreślał, że prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5 ust. 1 EKPC) oznacza nie tylko zakaz arbitralnego pozbawienia wolności, ale również wymóg, by każda decyzja o aresztowaniu zapadała przed niezależnym, bezstronnym i legalnie ustanowionym sądem.

W sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce (2021), ETPCz orzekł, że brak gwarancji niezależności i legalności powołania sędziego stanowi naruszenie prawa do sądu. Podobnie, w innych orzeczeniach dotyczących funkcjonowania sądów konstytucyjnych i powszechnych w Polsce, Trybunał podkreślał, że udział sędziego powołanego z udziałem nowej KRS może prowadzić do naruszenia art. 6 i art. 5 Konwencji.

Jeśli decyzja o areszcie została wydana z naruszeniem tych gwarancji, osoba tymczasowo aresztowana może dochodzić zadośćuczynienia nie tylko przed sądami krajowymi, ale również w postępowaniu przed ETPCz – oczywiście po uprzednim wyczerpaniu krajowych środków prawnych.

Problemy praktyczne i procesowe

Ustalenie nieprawidłowości w powołaniu sędziego jako faktu prejudycjalnego

Jednym z kluczowych problemów praktycznych jest wykazanie, że udział sędziego powołanego po 2018 r. stanowił naruszenie prawa, które uzasadnia roszczenie o zadośćuczynienie. Sądy cywilne i karne niekiedy wymagają prejudykatu – orzeczenia, w którym inny sąd jednoznacznie stwierdził wadliwość składu orzekającego. Takie orzeczenie może mieć postać:

• uchwały Sądu Najwyższego lub sądu apelacyjnego uchylającego areszt z uwagi na nienależyty skład (art. 439 § 1 pkt 2 KPK),
• wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w konkretnej sprawie,
• postanowienia sądu krajowego, w którym wprost wskazano na brak gwarancji niezależności sędziego.

W praktyce jednak sądy często nie wypowiadają się jednoznacznie co do legalności powołania sędziego. W takich przypadkach powód musi próbować wykazać bezprawność działania sądu poprzez wykazanie systemowego naruszenia prawa do sądu – co stanowi wyzwanie dowodowe i procesowe. Dodatkową trudność stanowi brak jawnych informacji o przebiegu procesu nominacyjnego danego sędziego.

Postępowania cywilne przeciwko Skarbowi Państwa – przesłanki, dowody, praktyka sądowa

Postępowania o zadośćuczynienie za niesłuszne pozbawienie wolności prowadzone są na gruncie art. 552 KPK lub – subsydiarnie – art. 417 KC. W przypadku roszczeń opartych na podstawie cywilnej powodowie muszą wykazać:

• fakt pozbawienia wolności (co jest zazwyczaj bezsporne),
• bezprawność decyzji sądu orzekającego areszt (związana z wadliwym składem),
• istnienie szkody niemajątkowej (np. cierpienie, stres, naruszenie godności),
• związek przyczynowy między działaniem organu a szkodą.

Pojawiają się przy tym konkretne trudności:

• Brak jednolitej linii orzeczniczej – różne sądy różnie podchodzą do oceny skutków udziału „nowego” sędziego.
• Odmowa uznania prejudykatu – niektóre sądy wymagają bardzo precyzyjnego i indywidualnego stwierdzenia wadliwości, odmawiając przyznania znaczenia ogólnym orzeczeniom TSUE czy ETPCz.
• Ciężar dowodu – w praktyce często spoczywa na osobie, która była pozbawiona wolności, mimo że to władza publiczna powinna udowodnić legalność swojego działania.

Możliwe odmienne podejścia sądów powszechnych i Sądu Najwyższego

Istotne znaczenie dla kształtowania praktyki mają rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego, który – choć w sposób ewolucyjny – coraz częściej dostrzega wpływ wadliwego powołania sędziów na prawo do sądu i legalność postępowań izolacyjnych. Niemniej, SN nie zajmuje jednolitego stanowiska – niektóre składy orzekające łagodzą skutki udziału takich sędziów, wskazując na brak automatyzmu.

W sądach apelacyjnych i okręgowych widoczny jest rozdźwięk. Część sądów uznaje, że sam fakt powołania sędziego po 2018 r. nie wystarcza do uznania orzeczenia za wadliwe – wymagają wykazania dodatkowych okoliczności świadczących o naruszeniu niezależności. Inne orzeczenia przyjmują bardziej rygorystyczne podejście, zwłaszcza w przypadkach, gdy sprawa dotyczy naruszenia wolności osobistej.

Wobec tej rozbieżności istotna może okazać się przyszła uchwała składu całej Izby Karnej lub cywilnej SN, która rozstrzygnęłaby kwestię charakteru naruszenia oraz możliwości dochodzenia roszczeń. Do tego czasu osoby pozbawione wolności z udziałem wadliwego składu sądu pozostają w sytuacji prawnej niepewności, wymagającej każdorazowo prowadzenia trudnej batalii procesowej.