Podstawa prawna programu „Aktywny samorząd”

Program „Aktywny samorząd” jest realizowany przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2024 r., poz. 123 z późn. zm.). To właśnie ta ustawa stanowi fundament prawny działań PFRON, w tym przyznawania dofinansowań dla osób z niepełnosprawnościami.

Zasady realizacji programu są każdorazowo określane w dokumentach programowych przyjmowanych uchwałą Zarządu PFRON. W ramach tych dokumentów Fundusz wyznacza cele, warunki uczestnictwa, typy zadań finansowanych oraz procedury składania i rozpatrywania wniosków. Dokumentacja ta nie stanowi aktu normatywnego w sensie ścisłym, ale ma charakter wiążący w stosunkach administracyjnych pomiędzy Funduszem, samorządami terytorialnymi a wnioskodawcami.

Dofinansowanie do utrzymania sprawności technicznej sprzętu wspomagającego mobilność – takiego jak wózki inwalidzkie lub skutery – mieści się w katalogu tzw. modułu I programu, który dotyczy likwidacji barier utrudniających aktywizację społeczną i zawodową. Nowelizacje programu, w tym rozszerzenie kręgu uprawnionych o osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, wprowadzane są corocznie decyzją Zarządu PFRON i publikowane na stronie Funduszu oraz w materiałach dla samorządów realizujących program lokalnie.

Warto zaznaczyć, że jednostki samorządu terytorialnego (najczęściej powiaty) pełnią funkcję operatorów programu i mają obowiązek stosować się do aktualnych warunków programowych, choć w ramach lokalnych uchwał mogą określać dodatkowe kryteria porządkowe (np. harmonogram naboru, sposób kontaktu z PCPR itp.).

Rozszerzenie programu z 5 sierpnia 2025 r. stanowi więc nie zmianę ustawową, lecz aktualizację warunków wewnętrznych programu wdrażaną na podstawie istniejących przepisów prawa, przy czym jej skuteczność opiera się na przestrzeganiu zasad gospodarowania środkami publicznymi, w tym celowości, legalności i efektywności wydatków.

Zmiana z 5 sierpnia 2025 r. – istota i znaczenie

Dotychczas z możliwości uzyskania dofinansowania w ramach programu „Aktywny samorząd” na utrzymanie sprawności technicznej sprzętu służącego mobilności – takiego jak wózki elektryczne czy skutery – mogły korzystać wyłącznie osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Nowelizacja programu obowiązująca od 5 sierpnia 2025 r. istotnie rozszerza ten zakres – po raz pierwszy objęto wsparciem także osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności.

Oznacza to, że osoby posiadające orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, których codzienne funkcjonowanie jest istotnie ograniczone, ale nie w stopniu najwyższym, mogą ubiegać się o pokrycie kosztów związanych z konserwacją, naprawą lub innym serwisowaniem specjalistycznego sprzętu wspomagającego poruszanie się.

Kluczowa zmiana dotyczy również tzw. kosztów wstecznych – czyli poniesionych przed datą złożenia wniosku. Zgodnie z nowymi zasadami, możliwe jest uzyskanie dofinansowania także wtedy, gdy usługa lub inwestycja została zrealizowana nawet do 6 miesięcy wcześniej. To znaczące odejście od wcześniej stosowanej zasady, zgodnie z którą wsparcie dotyczyło wyłącznie wydatków przyszłych lub bieżących. Wprowadzenie takiego mechanizmu ma na celu zminimalizowanie negatywnych skutków opóźnień formalnych lub braku wiedzy wnioskodawców o aktualnych możliwościach programu.

Z prawnego punktu widzenia dopuszczenie refundacji kosztów już poniesionych może budzić pytania o zgodność z zasadą celowości i legalności wydatkowania środków publicznych, wyrażoną m.in. w ustawie o finansach publicznych (art. 44 ust. 3 pkt 1 i 3). Jednak w przypadku programów celowych takich jak „Aktywny samorząd”, dopuszczalne jest określenie przez podmiot zarządzający (PFRON) własnych reguł kwalifikowania kosztów, o ile są one jasno sformułowane i jednakowo stosowane wobec wszystkich wnioskodawców.

Dzięki tej zmianie program zyskuje większą elastyczność i responsywność wobec realnych potrzeb osób z niepełnosprawnościami – zwłaszcza w kontekście nieprzewidywalnych awarii sprzętu, który często warunkuje codzienne funkcjonowanie i mobilność. Rozszerzenie programu może również przyczynić się do ograniczenia wykluczenia transportowego i poprawy jakości życia osób z umiarkowaną niepełnosprawnością.

Znaczenie zmiany dla beneficjentów i samorządów

Rozszerzenie programu „Aktywny samorząd” o osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności ma istotne konsekwencje praktyczne i prawne zarówno dla potencjalnych beneficjentów, jak i dla jednostek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za realizację programu.

Korzyści dla osób z umiarkowaną niepełnosprawnością

Dzięki zmianie z 5 sierpnia 2025 r. wiele osób, które wcześniej były wykluczone z możliwości uzyskania wsparcia, może teraz skorzystać z dofinansowania do utrzymania sprawności technicznej posiadanego sprzętu.
W praktyce oznacza to m.in.:

• zwrot kosztów serwisowania wózka elektrycznego, wymiany akumulatora czy naprawy układu napędowego;
• możliwość pokrycia kosztów poniesionych nawet do 6 miesięcy wcześniej – bez ryzyka odrzucenia wniosku z przyczyn formalnych;
• realne wsparcie dla osób samodzielnych, ale wciąż wymagających sprzętu wspomagającego mobilność, np. w codziennych dojazdach do pracy czy placówek medycznych.

Obowiązki i wyzwania dla samorządów

To samorządy powiatowe, najczęściej poprzez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR), odpowiadają za przyjmowanie i rozpatrywanie wniosków. W związku ze zmianą muszą:

• zaktualizować informacje dostępne dla mieszkańców – w tym wzory formularzy, kryteria formalne i listy wymaganych dokumentów;
• przygotować się organizacyjnie i kadrowo na zwiększoną liczbę wniosków;
• interpretować i stosować nowe zasady dotyczące refundacji kosztów już poniesionych, co może wymagać dodatkowych procedur kontrolnych (np. sprawdzenie autentyczności faktur, dat realizacji usług, zgodności wydatków z katalogiem dofinansowań).

Obowiązek udowodnienia kwalifikowalności wydatku

Możliwość uzyskania dofinansowania do inwestycji sprzed nawet sześciu miesięcy oznacza konieczność zgromadzenia i przedłożenia przez wnioskodawcę stosownej dokumentacji. Wymagane mogą być:

• faktury lub rachunki imienne potwierdzające poniesienie wydatku;
• opisy wykonanych usług (np. protokoły serwisowe);
• potwierdzenia płatności (w przypadku refundacji kosztów już opłaconych).

W tym zakresie spoczywa na samorządzie obowiązek weryfikacji, czy wydatek spełnia kryteria określone przez program, a także czy nie doszło do naruszenia zasady gospodarności lub podwójnego finansowania.

Wpływ na politykę społeczną i lokalne planowanie

Poszerzenie kręgu uprawnionych beneficjentów powinno zostać uwzględnione w lokalnych strategiach wspierania osób z niepełnosprawnościami. Może też wpłynąć na konieczność zwiększenia środków własnych powiatów przeznaczanych na ten cel, zwłaszcza jeśli zainteresowanie wśród mieszkańców okaże się wysokie.

W związku z tym, samorządy powinny także prowadzić działania informacyjne i doradcze, aby beneficjenci w pełni mogli skorzystać z nowych możliwości, a cały proces przebiegał zgodnie z zasadami przejrzystości i równego traktowania.

Problemy praktyczne i potencjalne wątpliwości

Choć zmiany w programie „Aktywny samorząd” mają charakter pozytywny i poszerzający dostęp do wsparcia, ich wdrożenie rodzi szereg praktycznych i prawnych wątpliwości, które mogą wpływać na jednolitość stosowania przepisów oraz równość traktowania wnioskodawców.

Czy nowelizacja działa wstecz?

Rozszerzenie uprawnień na osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności oraz dopuszczenie refundacji kosztów poniesionych przed 5 sierpnia 2025 r. może budzić pytania o działanie prawa wstecz.

Z punktu widzenia klasycznej zasady lex retro non agit, prawo nie powinno działać wstecz, jeśli pogarsza sytuację prawną adresata. W tym przypadku jednak mamy do czynienia z działaniem na korzyść, a więc nie ma formalnej przeszkody, by objąć wsparciem również wydatki poniesione przed wejściem zmiany w życie – pod warunkiem, że nowe zasady zostały wyraźnie wskazane w dokumentacji programowej PFRON. Istotne będzie tu odpowiednie sformułowanie zasad obowiązujących od 5 sierpnia, które powinny jednoznacznie wskazywać okres kwalifikowalności kosztów.

Czy wszyscy wnioskodawcy mają równe szanse?

Pojawia się pytanie, czy osoby, które poniosły koszty przed zmianą i nie wiedziały o możliwości refundacji, będą miały realną szansę na złożenie wniosku. W praktyce osoby z większą wiedzą prawną lub wsparciem instytucjonalnym mogą szybciej i skuteczniej dochodzić swoich praw, co może prowadzić do faktycznej nierówności w dostępie do wsparcia.

Można też postawić pytanie, czy beneficjenci z różnych powiatów będą traktowani jednakowo, jeśli samorządy lokalne różnie zinterpretują dopuszczalność wniosków retrospektywnych.

Rozbieżne interpretacje lokalnych jednostek

Program „Aktywny samorząd” nie jest aktem prawa powszechnie obowiązującego, lecz opiera się na uchwałach Zarządu PFRON i dokumentacji wewnętrznej. Jednocześnie jego realizację powierzono samorządom powiatowym. W efekcie może dojść do sytuacji, w której interpretacja tych samych zasad będzie się różnić w zależności od powiatu. Przykłady możliwych rozbieżności:

• różne podejście do uznawania kosztów „utrzymania sprawności technicznej” – czy obejmuje to tylko naprawy, czy także modernizacje?
• odmienne wymagania co do dokumentów potwierdzających wydatki poniesione wcześniej;
• rozbieżności co do form wsparcia – np. bezpośrednia refundacja vs. zwrot po spełnieniu dodatkowych warunków.

Równość wsparcia dla różnych grup niepełnosprawności

Choć osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności uzyskały dostęp do tej konkretnej formy wsparcia, nie jest przesądzone, że zakres i wysokość dofinansowania będzie identyczny jak dla osób ze znacznym stopniem.

Z punktu widzenia zasady równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP), różnicowanie może być dopuszczalne, o ile opiera się na obiektywnych kryteriach i ma proporcjonalne uzasadnienie. Jednak niejasności co do limitów kwotowych lub udziału własnego dla różnych stopni niepełnosprawności mogą budzić wątpliwości interpretacyjne i skutkować skargami lub odwołaniami od decyzji samorządów.