W wykazie prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów pojawił się projekt ustawy o sprawiedliwym dostępie do danych i ich wykorzystywaniu. Projekt ten ma na celu stworzenie ram prawnych, które umożliwią skuteczne stosowanie Data Act, czyli unijnego rozporządzenia regulującego zasady dostępu do danych i ich udostępniania. To dobry moment, aby przyjrzeć się bliżej, jakie znaczenie ma planowana regulacja dla polskiego porządku prawnego oraz jakie konsekwencje przyniesie dla przedsiębiorców, konsumentów i administracji publicznej.
Tło unijne – Data Act (rozporządzenie o danych)
Data Act, czyli rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r., stanowi kluczowy element unijnej strategii budowy gospodarki opartej na danych. Jego głównym celem jest stworzenie ram prawnych dla sprawiedliwego i bezpiecznego dostępu do danych oraz ich ponownego wykorzystywania w relacjach między przedsiębiorcami, konsumentami i sektorem publicznym.
Rozporządzenie wpisuje się w szerszy pakiet regulacji unijnych w obszarze cyfrowym, obok takich aktów jak:
Data Governance Act (DGA) – dotyczący mechanizmów wymiany i pośrednictwa w dostępie do danych,
Digital Services Act (DSA) – regulujący odpowiedzialność dostawców usług cyfrowych,
Digital Markets Act (DMA) – nakładający obowiązki na największych dostawców usług cyfrowych pełniących rolę „strażników dostępu” (gatekeepers).
Zakres stosowania Data Act obejmuje przede wszystkim:
dane generowane przez użytkowników w ramach korzystania z urządzeń połączonych z Internetem (Internet of Things),
relacje kontraktowe między przedsiębiorcami a konsumentami (B2C) oraz między przedsiębiorstwami (B2B),
mechanizmy współdzielenia danych między sektorem prywatnym a publicznym (B2G),
zasady migracji danych i interoperacyjności usług w chmurze.
Rozporządzenie stosuje się bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich, jednak wymaga wsparcia legislacyjnego w poszczególnych porządkach prawnych, m.in. poprzez określenie procedur krajowych i sankcji za naruszenia.
Najważniejsze zmiany wprowadzane przez Data Act
Data Act wprowadza szereg nowych obowiązków i uprawnień, które mają zapewnić sprawiedliwy dostęp do danych oraz zwiększyć ich wartość gospodarczą i społeczną. Do najistotniejszych rozwiązań należą:
Obowiązek udostępniania danych generowanych przez urządzenia i usługi
Producenci urządzeń podłączonych do sieci (IoT) oraz dostawcy usług cyfrowych muszą zapewnić użytkownikom dostęp do danych, które powstają w trakcie korzystania z tych produktów.
Dane mają być udostępniane w sposób przejrzysty, łatwy i – co do zasady – bezpłatny.
Ułatwienia w relacjach B2C i B2B
Konsumenci i przedsiębiorcy uzyskują prawo żądania udostępnienia danych, które wytwarzają.
W relacjach B2B Data Act ogranicza nadużycia silniejszej pozycji kontraktowej – wprowadza regulacje dotyczące zakazu nieuczciwych warunków umów w zakresie wymiany danych, szczególnie chroniąc MŚP.
Obowiązki udostępniania danych organom publicznym (B2G)
Organy publiczne będą mogły żądać dostępu do danych w sytuacjach nadzwyczajnych (np. klęski żywiołowe, sytuacje kryzysowe) oraz gdy jest to konieczne do realizacji zadań w interesie publicznym.
Rozporządzenie przewiduje mechanizmy ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, tak aby dostęp administracji nie prowadził do ujawnienia wrażliwych informacji gospodarczych.
Ułatwienia w przenoszeniu danych i interoperacyjności usług chmurowych
Wprowadzono obowiązek zapewnienia przez dostawców usług w chmurze możliwości migracji danych między usługodawcami w prosty, przejrzysty sposób i na niedyskryminujących warunkach.
Celem jest ograniczenie zjawiska tzw. vendor lock-in, czyli uzależnienia użytkowników od jednego dostawcy usług chmurowych.
Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa i danych wrażliwych
Data Act zawiera przepisy chroniące przedsiębiorstwa przed obowiązkiem udostępniania danych w sposób zagrażający ich interesom gospodarczym.
Wprowadzono również zabezpieczenia przed wykorzystywaniem danych niezgodnie z celem, dla którego zostały udostępnione.
Klauzule umowne
Rozporządzenie wskazuje przykłady klauzul umownych, które będą uznawane za nieuczciwe (np. jednostronne prawo zmiany warunków dotyczących danych, ograniczenia w dostępie dla użytkownika końcowego).
Celem jest wyrównanie pozycji negocjacyjnej między dużymi podmiotami a MŚP.
Wpływ Data Act na polski porządek prawny
Data Act jako rozporządzenie unijne stosuje się bezpośrednio, jednak wiele jego postanowień wymaga dostosowania przepisów krajowych. Polska ustawa o sprawiedliwym dostępie do danych i ich wykorzystywaniu ma pełnić funkcję „pomostu” między regulacją unijną a krajowym systemem prawnym.
Zakres implementacji
Niezbędne będzie określenie krajowych organów odpowiedzialnych za nadzorowanie stosowania Data Act (np. Prezes UOKiK, UODO, minister właściwy ds. cyfryzacji).
Polska ustawa powinna przewidzieć procedury egzekwowania obowiązków wynikających z rozporządzenia oraz tryb składania skarg przez użytkowników.
Konieczne będzie uregulowanie sankcji administracyjnych i finansowych za naruszenie przepisów Data Act.
Relacje z istniejącymi ustawami krajowymi
Prawo ochrony konkurencji i konsumentów – przepisy o nieuczciwych warunkach umownych trzeba będzie powiązać z katalogiem klauzul zakazanych w Data Act.
RODO oraz ustawa o ochronie danych osobowych – przepisy Data Act dotyczące dostępu do danych osobowych muszą być interpretowane w zgodzie z zasadami ochrony prywatności.
Prawo własności przemysłowej i ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – konieczne będzie doprecyzowanie granic ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa w kontekście obowiązku udostępniania danych.
Ustawy sektorowe (np. Prawo energetyczne, ustawy o transporcie, telekomunikacji) – mogą wymagać nowelizacji, aby zapewnić spójność regulacyjną w obszarze danych generowanych przez urządzenia IoT.
Potencjalne zmiany praktyki rynkowej
Wzrost znaczenia klauzul umownych dotyczących udostępniania i wykorzystywania danych – firmy będą musiały dostosować wzorce kontraktowe.
Zwiększenie roli regulatorów w rozstrzyganiu sporów dotyczących odmowy dostępu do danych.
Możliwa konieczność wprowadzenia krajowych wytycznych dla przedsiębiorców i administracji, aby ujednolicić praktykę stosowania Data Act.
Szanse i ryzyka wynikające z Data Act
Szanse
Większy dostęp do danych dla użytkowników i przedsiębiorców – możliwość korzystania z danych generowanych przez urządzenia (IoT) może wspierać rozwój nowych usług i produktów.
Pobudzenie innowacyjności – ułatwiony przepływ danych między firmami i sektorami może prowadzić do powstawania nowych modeli biznesowych opartych na danych.
Rozwój konkurencji – zasady dotyczące migracji danych w chmurze mogą ograniczyć dominację największych dostawców i otworzyć rynek dla mniejszych podmiotów.
Silniejsze wsparcie dla MŚP – ochrona przed nieuczciwymi klauzulami umownymi wzmacnia pozycję negocjacyjną mniejszych przedsiębiorców.
Zwiększenie efektywności administracji publicznej – dostęp do danych w sytuacjach kryzysowych lub w interesie publicznym może przyczynić się do sprawniejszego zarządzania państwem.
Ryzyka
Koszty wdrożenia – dla wielu przedsiębiorców, zwłaszcza MŚP, dostosowanie systemów technicznych i procedur do wymogów Data Act może okazać się dużym obciążeniem finansowym i organizacyjnym.
Zagrożenia dla tajemnicy przedsiębiorstwa – mimo wbudowanych mechanizmów ochronnych istnieje ryzyko wycieku wrażliwych danych w procesie ich udostępniania.
Ryzyko konfliktów interpretacyjnych – konieczne będzie precyzyjne wyważenie relacji między Data Act a innymi regulacjami, takimi jak RODO czy przepisy o ochronie konkurencji.
Nierównomierne przygotowanie sektorów gospodarki – branże o wysokim stopniu cyfryzacji szybciej dostosują się do nowych regulacji, podczas gdy inne mogą mieć trudności w spełnieniu wymagań.
Potencjalne spory prawne – nowe regulacje mogą prowadzić do zwiększenia liczby sporów dotyczących dostępu do danych i ich wykorzystania, zarówno na tle kontraktowym, jak i regulacyjnym.
Data Act stanowi jeden z najważniejszych kroków Unii Europejskiej w kierunku stworzenia jednolitego rynku danych. Nowe regulacje zmieniają podejście do własności i wykorzystania danych, przesuwając akcent z wyłącznej kontroli producentów i dostawców na rzecz sprawiedliwego dostępu i transparentnego udostępniania.
Dla Polski oznacza to konieczność uchwalenia przepisów krajowych, które zapewnią skuteczne egzekwowanie rozporządzenia – w szczególności poprzez wskazanie organów nadzoru, określenie procedur skargowych oraz sankcji. Przedsiębiorcy powinni przygotować się na rewizję wzorców umownych i dostosowanie systemów technicznych, a administracja publiczna – na wykorzystanie nowych możliwości dostępu do danych w interesie publicznym.
Choć wdrożenie Data Act wiąże się z kosztami i ryzykami, długofalowo regulacja może przyczynić się do rozwoju innowacyjności, zwiększenia konkurencyjności rynku oraz wzmocnienia pozycji konsumentów i MŚP. Proces legislacyjny w Polsce będzie zatem nie tylko formalnością implementacyjną, ale także szansą na określenie standardów korzystania z danych, które zdecydują o pozycji naszego rynku w europejskiej gospodarce cyfrowej.
Jeżeli prowadzisz działalność gospodarczą, korzystasz z usług w chmurze, tworzysz rozwiązania oparte na danych albo chcesz upewnić się, że Twoje umowy z kontrahentami spełniają wymogi nowych regulacji, warto skonsultować się ze specjalistami. Adwokaci Warszawa oferują wsparcie w analizie obowiązków wynikających z Data Act, przygotowaniu bezpiecznych wzorców kontraktowych oraz wprowadzeniu rozwiązań chroniących interesy przedsiębiorstwa. Skontaktuj się z nami, aby zyskać pewność, że Twoja firma będzie gotowa na nadchodzące zmiany w prawie danych.
Autor: Bruno Antoni Ewertyński
Korekta: ChatGPT
Grafkia: ChatGPT