Dnia 22 maja 2023 roku w polskim systemie prawnym zaczęły obowiązywać przepisy regulujące fundację rodzinną – nową instytucję prawa prywatnego, której głównym celem jest ułatwienie sukcesji majątku oraz długoterminowe zabezpieczenie interesów rodzin biznesowych. Ustawa o fundacji rodzinnej była odpowiedzią na rosnące potrzeby przedsiębiorców, którzy poszukiwali narzędzi do efektywnego zarządzania zgromadzonym kapitałem i jego ochrony przed rozdrobnieniem w kolejnych pokoleniach.
Fundacja rodzinna, wzorowana na podobnych rozwiązaniach funkcjonujących w wielu państwach Europy Zachodniej (m.in. Austrii, Liechtensteinie czy Niemczech), wypełniła istotną lukę w polskim prawie. Przed jej wprowadzeniem sukcesja firm rodzinnych była często realizowana w sposób chaotyczny lub z wykorzystaniem zagranicznych struktur prawnych, co generowało dodatkowe koszty i ryzyka prawne.
Już po dwóch latach funkcjonowania można dostrzec pierwsze efekty regulacji – zarejestrowano około 2,5 tysiąca fundacji rodzinnych, a środowisko prawnicze i biznesowe zgodnie ocenia, że była to potrzebna i trafiona zmiana legislacyjna. Jednocześnie pojawiają się sygnały, że zapowiadane przez Ministerstwo Finansów modyfikacje w konstrukcji prawnej i podatkowej tej instytucji mogą zagrozić jej stabilności oraz pierwotnemu założeniu kumulowania kapitału na potrzeby inwestycji.
Bilans dwóch lat funkcjonowania
Od momentu wejścia w życie przepisów o fundacji rodzinnej, czyli od 22 maja 2023 roku, zainteresowanie tą formą prawną systematycznie rosło. Według danych rejestrowych, do chwili obecnej powołano około 2,5 tysiąca fundacji rodzinnych, co świadczy o realnym zapotrzebowaniu na tego rodzaju instrument prawny wśród polskich przedsiębiorców.
Najczęściej fundacje rodzinne zakładane są przez właścicieli firm rodzinnych z długoletnim stażem rynkowym, którzy planują sukcesję i chcą uchronić majątek przed podziałem lub sprzedażą w wyniku dziedziczenia. Tego rodzaju fundacje pozwalają zachować kontrolę nad przedsiębiorstwem, umożliwiając jednocześnie czerpanie korzyści finansowych przez beneficjentów – najczęściej członków rodziny fundatora.
Profil fundatora to zazwyczaj przedsiębiorca będący właścicielem średniego lub dużego biznesu, który osiągnął etap, w którym konieczne staje się strategiczne planowanie przekazania majątku. Fundacje zakładają również osoby dysponujące znacznym majątkiem prywatnym, które chcą zarządzać nim w sposób uporządkowany, z jasno określonymi zasadami wypłat i nadzoru.
Zgromadzone doświadczenia pokazują, że fundacja rodzinna staje się nie tylko narzędziem sukcesyjnym, ale również strukturą sprzyjającą inwestycjom. Dzięki wyłączeniu majątku fundacji z masy spadkowej i jego trwałemu związaniu z określonym celem, przedsiębiorcy mogą planować długoterminowo, inwestować kapitał bez ryzyka nagłego rozproszenia środków oraz chronić firmę przed destabilizacją związku z ewentualnymi sporami spadkowymi.
Pomimo braku masowego charakteru, dotychczasowy bilans fundacji rodzinnych jest pozytywny. Ich liczba rośnie stabilnie, a opinie praktyków – zarówno prawników, jak i doradców podatkowych – wskazują na dobre dopasowanie tej instytucji do potrzeb polskiego rynku.
Pozytywne aspekty prawne i gospodarcze
Fundacja rodzinna została przyjęta w środowisku prawnym i biznesowym jako trafna i długo wyczekiwana regulacja, która wprowadziła do polskiego systemu prawnego narzędzie skutecznego zarządzania majątkiem i planowania sukcesji. Eksperci zwracają uwagę na kilka kluczowych zalet tego rozwiązania – zarówno z perspektywy konstrukcji prawnej, jak i wpływu na stabilność oraz rozwój przedsiębiorstw rodzinnych.
Pierwszym istotnym atutem fundacji rodzinnej jest jej elastyczna forma prawna. Ustawa umożliwia fundatorowi szeroką swobodę w określaniu zasad działania fundacji, ustalaniu beneficjentów oraz sposobów wypłacania im świadczeń. Dzięki temu możliwe jest dostosowanie fundacji do indywidualnych potrzeb każdej rodziny i jej sytuacji majątkowej. Fundator może przewidzieć różne scenariusze – np. uzależnić wypłaty od wieku, sytuacji życiowej, zaangażowania w działalność gospodarczą czy innych czynników, co pozwala na pełniejsze zabezpieczenie interesów zarówno rodziny, jak i przedsiębiorstwa.
Kolejną zaletą jest możliwość kumulowania kapitału w fundacji – środki te nie podlegają podziałowi ani spieniężeniu w wyniku dziedziczenia, co jest szczególnie istotne dla firm rodzinnych, które chcą przetrwać więcej niż jedno pokolenie. Utrzymanie integralności majątku pozwala nie tylko na zachowanie kontroli nad przedsiębiorstwem, ale też na efektywne inwestowanie zgromadzonych środków. Tego typu długoterminowe podejście sprzyja wzrostowi gospodarczemu oraz stabilności sektora prywatnego.
Nie bez znaczenia jest też fakt, że fundacja rodzinna może pełnić funkcję bufora w przypadku konfliktów rodzinnych. Jasne zasady działania, określone w statucie, ograniczają ryzyko sporów i umożliwiają uporządkowane zarządzanie majątkiem nawet w trudnych sytuacjach osobistych.
Z perspektywy międzynarodowej, wprowadzenie fundacji rodzinnej zbliżyło Polskę do standardów prawnych obowiązujących w krajach Europy Zachodniej. W państwach takich jak Niemcy, Austria czy Liechtenstein fundacje prywatne od dekad stanowią fundament systemu sukcesyjnego i są powszechnie wykorzystywane do ochrony majątku rodzinnego. Polska regulacja, choć dopasowana do lokalnych realiów, wpisuje się w ten sprawdzony model, co zwiększa jej wiarygodność i potencjał do rozwoju.
Podsumowując, fundacja rodzinna – w obecnym kształcie – oferuje solidne podstawy prawne dla realizacji celów sukcesyjnych, ochrony kapitału i wsparcia inwestycji. Prawnicy i przedsiębiorcy są zgodni, że to narzędzie, które wzmacnia polski sektor prywatny i może przyczynić się do trwałego rozwoju firm rodzinnych.
Wątpliwości i zagrożenia – zapowiadane zmiany
Pomimo ogólnie pozytywnej oceny funkcjonowania fundacji rodzinnej, na horyzoncie pojawiły się poważne obawy dotyczące jej przyszłości. Głównym źródłem niepokoju są zapowiedzi Ministerstwa Finansów dotyczące potencjalnych zmian w opodatkowaniu fundacji oraz jej beneficjentów. Choć konkretne projekty legislacyjne nie zostały jeszcze opublikowane, to sygnały płynące z resortu wskazują na możliwe zaostrzenie przepisów, co budzi sprzeciw zarówno środowiska prawniczego, jak i przedsiębiorców.
Głównym zarzutem formułowanym przez organy administracji publicznej jest ryzyko nadużyć związanych z wykorzystaniem fundacji rodzinnej do agresywnego planowania podatkowego. W odpowiedzi na te obawy Ministerstwo Finansów zapowiada weryfikację systemu ulg i zwolnień podatkowych oraz wprowadzenie bardziej szczegółowej kontroli nad wypłatami dokonywanymi przez fundację na rzecz beneficjentów. Eksperci ostrzegają jednak, że nadmierne uszczelnienie systemu może doprowadzić do utraty głównych korzyści, które dziś czynią fundację rodzinną atrakcyjnym narzędziem sukcesyjnym i inwestycyjnym.
Obawy budzi również brak gwarancji stabilności prawa. Fundacja rodzinna, jako instytucja długoterminowa, wymaga zaufania do otoczenia regulacyjnego – fundatorzy muszą mieć pewność, że mechanizmy prawne i podatkowe nie ulegną gwałtownym zmianom, które zniweczą ich strategię majątkową. Tymczasem zapowiedzi resortu finansów – bez przejrzystych konsultacji i oceny skutków – mogą wywołać efekt odwrotny: zniechęcić przedsiębiorców do zakładania fundacji lub nawet prowadzić do likwidacji już istniejących podmiotów.
Kolejnym problemem jest brak jednoznacznych interpretacji przepisów, które w niektórych przypadkach pozostają niejasne, zwłaszcza na styku prawa podatkowego i cywilnego. Praktycy sygnalizują, że zmiany w przepisach powinny być poprzedzone szerokimi konsultacjami z doradcami podatkowymi, prawnikami i przedstawicielami biznesu, aby nie dopuścić do sytuacji, w której nowe regulacje uderzą nie w patologie, lecz w uczciwych użytkowników systemu.
Podsumowując, chociaż sama instytucja fundacji rodzinnej została oceniona jako udana i potrzebna, to jej przyszłość zależy w dużej mierze od dalszych decyzji legislacyjnych. Zbyt restrykcyjne zmiany mogą osłabić zaufanie do tej formy prawnej i zahamować pozytywny trend jej rozwoju. Konieczne jest więc zachowanie ostrożności i stabilności w podejściu do regulacji – tak, by nie zburzyć fundamentów, które z takim trudem udało się zbudować w ciągu ostatnich dwóch lat.
Aspekty podatkowe – obecne i potencjalne modyfikacje
Jednym z kluczowych elementów wpływających na atrakcyjność fundacji rodzinnej są obowiązujące obecnie korzystne zasady opodatkowania. To właśnie dzięki nim wielu przedsiębiorców zdecydowało się na powołanie fundacji jako narzędzia sukcesji i długofalowego zarządzania majątkiem. Jednak zapowiedzi zmian w tym zakresie budzą niepokój i mogą istotnie wpłynąć na decyzje przyszłych fundatorów.
Obecnie fundacja rodzinna korzysta ze zwolnienia z podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) w zakresie dochodów uzyskiwanych z pasywnych źródeł, takich jak dywidendy, odsetki czy zyski kapitałowe. Co istotne, świadczenia wypłacane członkom najbliższej rodziny fundatora – tzw. grupie zerowej – są zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT). Dzięki temu fundacja umożliwia legalną i przejrzystą optymalizację podatkową bez uciekania się do zagranicznych struktur czy sztucznych schematów.
Dla beneficjentów spoza najbliższej rodziny przewidziano 15-procentowy podatek od świadczeń wypłacanych przez fundację, co również jest stawką relatywnie niską w porównaniu do innych form transferu majątku. To sprawia, że fundacja rodzinna stanowi korzystną alternatywę dla klasycznego dziedziczenia czy darowizn, zwłaszcza przy większych majątkach i skomplikowanej strukturze rodzinnej.
Tymczasem Ministerstwo Finansów zapowiada przegląd obecnych ulg i możliwość ich ograniczenia. Wśród potencjalnych propozycji wymienia się m.in.:
– likwidację zwolnienia podatkowego dla beneficjentów z grupy zerowej
– wprowadzenie obowiązku opodatkowania fundacji jako podatnika CIT na zasadach ogólnych
– ograniczenie zakresu źródeł dochodów fundacji objętych zwolnieniem
– zwiększenie kontroli nad wypłatami i konieczność ich raportowania.
Eksperci ostrzegają, że takie zmiany mogłyby diametralnie zmniejszyć atrakcyjność fundacji rodzinnej i zniweczyć jej sukcesyjne funkcje. Obciążenie podatkowe fundacji i jej beneficjentów mogłoby przewyższyć korzyści płynące z uporządkowania kwestii własnościowych, co w praktyce skłoniłoby przedsiębiorców do rezygnacji z tego instrumentu lub przeniesienia aktywów za granicę.
Warto przy tym zauważyć, że fundacja rodzinna – jako narzędzie sukcesji i zabezpieczenia majątku – nie powinna być postrzegana jedynie przez pryzmat wpływów budżetowych. Dobrze funkcjonujące i stabilne rozwiązania prawne sprzyjają kumulacji kapitału, inwestycjom i utrzymywaniu wartościowych przedsiębiorstw w kraju. Dlatego też ewentualne zmiany podatkowe powinny być wyważone, przemyślane i konsultowane ze środowiskiem prawniczym oraz biznesowym.
Podsumowując, obecny model opodatkowania fundacji rodzinnej wspiera cele, dla których została powołana: stabilność, sukcesję, akumulację kapitału i rozwój firm rodzinnych. Ewentualne modyfikacje nie powinny niszczyć tego balansu, lecz raczej go wzmacniać, eliminując ewentualne nadużycia bez penalizowania uczciwych użytkowników tej instytucji.
Przyszłość fundacji rodzinnych w Polsce
Przyszłość fundacji rodzinnych w Polsce stoi dziś na rozdrożu – z jednej strony mamy do czynienia z dynamicznym rozwojem tej instytucji i jej pozytywnym przyjęciem przez środowisko przedsiębiorców, z drugiej zaś pojawiają się ryzyka regulacyjne, które mogą zahamować ten trend. Kluczowe pytanie brzmi: czy fundacja rodzinna ma szansę stać się trwałym i powszechnie wykorzystywanym narzędziem w polskim systemie prawnym?
Wiele wskazuje na to, że instytucja ta ma potencjał, by odegrać istotną rolę w długoterminowym rozwoju krajowej gospodarki. Jej główne zalety – takie jak możliwość zabezpieczenia majątku, sprawne zarządzanie sukcesją i akumulacja kapitału – odpowiadają na realne potrzeby firm rodzinnych, które w Polsce stanowią istotną część sektora MŚP i są jednocześnie jednym z filarów stabilności ekonomicznej.
Aby jednak fundacja rodzinna mogła się dalej rozwijać, konieczne jest utrzymanie zaufania do jej konstrukcji prawnej i otoczenia regulacyjnego. Oznacza to przede wszystkim zapewnienie stabilności przepisów oraz unikanie nagłych, nieprzewidzianych zmian – szczególnie w zakresie opodatkowania. Przedsiębiorcy, którzy planują sukcesję na wiele lat do przodu, muszą mieć pewność, że reguły gry nie zostaną nagle zmienione. W przeciwnym razie, zamiast budować wielopokoleniowe struktury majątkowe w Polsce, zdecydują się na korzystanie z zagranicznych rozwiązań, które oferują większą przewidywalność i ochronę.
Eksperci z zakresu prawa i doradztwa podatkowego podkreślają również konieczność doprecyzowania niektórych przepisów oraz dalszego rozwoju orzecznictwa i praktyki administracyjnej. Pomogłoby to w ujednoliceniu interpretacji prawa i zmniejszeniu ryzyka sporów z organami podatkowymi. Wskazana jest też edukacja wśród przedsiębiorców – fundacja rodzinna wciąż jest instytucją stosunkowo nową, a jej prawidłowe zastosowanie wymaga świadomości prawnej i dobrego doradztwa.
Rekomendacje środowisk eksperckich są jasne: zamiast demontować system, który zaczął dobrze funkcjonować, należy go wspierać i ulepszać. Można to osiągnąć m.in. poprzez:
- zachowanie obecnych zasad opodatkowania dla beneficjentów najbliższej rodziny,
- precyzyjne określenie zakresu dopuszczalnych działań fundacji,
- rozwijanie mechanizmów nadzoru bez ingerencji w autonomię beneficjentów i fundatora,
- unikanie tworzenia zbyt skomplikowanego systemu raportowania, który mógłby zniechęcać do stosowania tej formy prawnej.
W dłuższej perspektywie fundacja rodzinna może stać się standardowym narzędziem w arsenale przedsiębiorcy planującego sukcesję i inwestycje. Aby tak się stało, potrzebne jest konsekwentne budowanie otoczenia prawnego opartego na stabilności, przewidywalności i partnerskim dialogu pomiędzy państwem a biznesem.
Rekomendacje dla ustawodawcy i praktyków
W świetle dotychczasowych doświadczeń oraz pojawiających się sygnałów o możliwych zmianach legislacyjnych, zarówno środowiska prawnicze, jak i przedsiębiorcy wskazują na konkretne działania, które warto podjąć, aby fundacja rodzinna mogła dalej pełnić swoją funkcję w sposób bezpieczny i efektywny. Rekomendacje te kierowane są zarówno do ustawodawcy, jak i do samych użytkowników tej instytucji.
- Dla ustawodawcy:
- Zachowanie stabilności prawa – każda zmiana przepisów dotyczących fundacji rodzinnej, szczególnie w obszarze podatkowym, powinna być dobrze przemyślana, poprzedzona konsultacjami publicznymi i analizą skutków regulacji (OSR).
- Ochrona funkcji sukcesyjnej – projektując nowe przepisy, należy chronić główny cel fundacji: zachowanie i przekazywanie majątku w ramach rodziny, bez sztucznego mnożenia barier administracyjnych i podatkowych.
- Utrzymanie zachęt podatkowych – zachowanie zwolnień i ulg, szczególnie dla beneficjentów z tzw. grupy zerowej, jest kluczowe dla dalszej popularyzacji tej formy prawnej.
- Doprecyzowanie przepisów – usunięcie luk i niejednoznaczności, zwłaszcza na styku prawa cywilnego i podatkowego, pomoże uniknąć sporów interpretacyjnych i zwiększy poczucie bezpieczeństwa prawnego.
- Rozwój praktyki interpretacyjnej – Ministerstwo Finansów i Krajowa Administracja Skarbowa powinny wspierać jednolitą linię interpretacyjną poprzez wydawanie objaśnień podatkowych oraz bieżące monitorowanie praktyki stosowania przepisów.
- Dla praktyków i fundatorów:
- Rzetelne planowanie struktury fundacji – założenie fundacji powinno być poprzedzone analizą prawno-podatkową, aby uniknąć błędów konstrukcyjnych i niepożądanych skutków finansowych.
- Transparentność działań – jasna dokumentacja, prawidłowo prowadzona ewidencja oraz zgodność z celami fundacji zwiększają wiarygodność wobec organów państwowych.
- Stały monitoring zmian prawnych – przedsiębiorcy i ich doradcy powinni śledzić zapowiedzi zmian legislacyjnych i przygotowywać się na możliwe korekty w modelach działania fundacji.
- Wykorzystanie fundacji do działań społecznych lub charytatywnych – nadanie fundacji także funkcji filantropijnych może zwiększyć jej akceptację społeczną i ugruntować jej pozycję w debacie publicznej.
Podsumowując, sukces fundacji rodzinnej jako instytucji prawa prywatnego zależy od partnerskiego podejścia obu stron: państwa, które powinno stworzyć przewidywalne otoczenie regulacyjne, oraz praktyków, którzy powinni odpowiedzialnie i transparentnie korzystać z oferowanych możliwości. Tylko wtedy fundacja rodzinna będzie mogła stać się trwałym filarem nowoczesnej polityki sukcesyjnej i majątkowej w Polsce.
Fundacja rodzinna, mimo swojej relatywnej nowości w polskim porządku prawnym, w ciągu dwóch lat od wejścia w życie odpowiednich przepisów udowodniła, że odpowiada na realne potrzeby polskich przedsiębiorców. Ponad 2,5 tysiąca zarejestrowanych fundacji to wyraźny sygnał, że instytucja ta znajduje praktyczne zastosowanie i skutecznie wspiera planowanie sukcesji, ochronę majątku i długofalowy rozwój firm rodzinnych.
Pozytywne aspekty – takie jak elastyczność struktury, korzystne opodatkowanie, możliwość kumulacji kapitału oraz ograniczenie ryzyk spadkowych – sprawiają, że fundacja rodzinna zaczęła pełnić funkcję stabilizującą dla polskiego sektora prywatnego. Została także uznana za instrument nowoczesny, który dostosowuje polskie prawo do standardów europejskich i może przyczynić się do zatrzymania kapitału w kraju.
Jednak dalsze funkcjonowanie fundacji rodzinnej stoi dziś pod znakiem zapytania z uwagi na zapowiadane zmiany legislacyjne – w szczególności te dotyczące systemu podatkowego. Ryzyko wprowadzenia nadmiernie restrykcyjnych przepisów może osłabić zaufanie do tej formy prawnej i doprowadzić do jej marginalizacji. Przedsiębiorcy oczekują stabilności prawa, przejrzystości i możliwości długoterminowego planowania – bez tego fundacja rodzinna nie spełni swojej roli.
Dlatego kluczowe jest, aby ewentualne zmiany w przepisach były przemyślane, oparte na szerokich konsultacjach i ukierunkowane na eliminowanie rzeczywistych nadużyć, a nie penalizowanie uczciwych użytkowników systemu. Fundacja rodzinna może stać się fundamentem nowoczesnej kultury sukcesji w Polsce – o ile pozwoli się jej na stabilny rozwój w przyjaznym otoczeniu prawnym i podatkowym.
Autor: Bruno Antoni Ewertyński
Korekta: ChatGPT
Grafkia: Pixabay.com