Podstawy prawne – Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii

Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestie związane z posiadaniem oraz handlem narkotykami w Polsce jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. z 2023 r. poz. 1939, ze zm.). Jest to akt prawny o charakterze kompleksowym, który określa zarówno środki profilaktyczne i lecznicze w zakresie uzależnień, jak i sankcje karne za naruszenie przepisów dotyczących środków odurzających i substancji psychotropowych.

Cele i zakres regulacji

Ustawa ma na celu:

• ograniczenie podaży i popytu na nielegalne substancje,
• ochronę zdrowia publicznego,
• umożliwienie skutecznego reagowania na nowe zagrożenia w postaci tzw. „dopalaczy” i syntetycznych substancji.

Zakres ustawy obejmuje nie tylko penalizację określonych zachowań, lecz również ramy dla działań edukacyjnych, profilaktycznych i terapeutycznych. Co istotne, ustawa przewiduje również możliwość stosowania alternatyw dla represji karnej, w tym umorzenia postępowania wobec osób uzależnionych (art. 62a).

Definicje legalne

Ustawa zawiera szereg definicji istotnych dla praktyki stosowania prawa, m.in.:

• środek odurzający – substancja wymieniona w wykazie stanowiącym załącznik do ustawy, działająca na ośrodkowy układ nerwowy i mogąca prowadzić do uzależnienia,
• substancja psychotropowa – substancja działająca na psychikę człowieka, wywołująca zaburzenia percepcji, świadomości lub nastroju,
• handel – pojęcie nie jest zdefiniowane w ustawie wprost, lecz w praktyce przyjmuje się jego znaczenie zgodne z językiem potocznym i orzecznictwem: wszelkie działania mające na celu sprzedaż, wymianę, dystrybucję lub udzielanie substancji.

Klasyfikacja substancji

Ustawa wprowadza podział środków odurzających i substancji psychotropowych na grupy (I–IV) w zależności od ich szkodliwości oraz możliwości zastosowania w medycynie. Klasyfikacja ta ma kluczowe znaczenie zarówno dla oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu, jak i dla wymiaru kary.

W załącznikach do ustawy wskazane są konkretne substancje przyporządkowane do danej grupy. Przykładowo:

• Grupa I-N – środki o wysokim potencjale uzależniającym, niedopuszczone do obrotu medycznego (np. heroina),
• Grupa II-P – substancje psychotropowe o ograniczonym zastosowaniu leczniczym (np. amfetamina),
• Nowe substancje psychoaktywne (NSP) – tzw. dopalacze, ujęte w osobnym wykazie.

Brak wiedzy sprawcy co do tego, że dana substancja znajduje się w wykazie, nie wyłącza bezprawności jego działania – w praktyce sądy przyjmują, że wystarczająca jest tzw. potencjalna świadomość, czyli możliwość przewidzenia, że dana substancja jest nielegalna.

Posiadanie narkotyków – aspekty karne

Jednym z najczęściej występujących przestępstw narkotykowych w praktyce organów ścigania i sądów jest posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych, które zostało uregulowane w art. 62 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Przepis ten przewiduje zróżnicowaną odpowiedzialność karną w zależności od ilości posiadanych substancji oraz innych okoliczności towarzyszących czynowi.

Art. 62 ustawy – podstawowe typy czynów

Zgodnie z art. 62 ust. 1, kto, wbrew przepisom ustawy, posiada środki odurzające lub substancje psychotropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jednakże ustawodawca przewidział surowszą odpowiedzialność w przypadku posiadania „znacznej ilości” narkotyków – wówczas grozi kara od roku do 10 lat pozbawienia wolności (ust. 2). Jednocześnie, w przypadku nieznacznej ilości, możliwe jest zastosowanie art. 62a, który pozwala na umorzenie postępowania – nawet przed wszczęciem – jeśli zachodzi niska społeczna szkodliwość czynu.

Problemy interpretacyjne

Kluczowym problemem praktycznym i doktrynalnym jest brak ustawowej definicji pojęć:

• „ilość nieznaczna” – przyjmuje się, że chodzi o ilość wystarczającą na jednorazowe lub kilkukrotne użycie przez jedną osobę,
• „ilość znaczna” – według orzecznictwa Sądu Najwyższego (np. wyrok SN z 9 lutego 2006 r., IV KK 406/05), należy ją oceniać nie tylko ilościowo, ale i jakościowo – z uwzględnieniem rodzaju środka i jego potencjalnej szkodliwości.

W efekcie, rozbieżności w orzecznictwie są powszechne – to, co w jednej apelacji może zostać uznane za ilość nieznaczną, w innej może prowadzić do surowej kwalifikacji czynu.

Czy posiadanie na własny użytek powinno być karalne?

Temat penalizacji posiadania na własne potrzeby jest przedmiotem ciągłej debaty publicznej i prawniczej. Zwolennicy liberalizacji przepisów wskazują na nieskuteczność represji i konieczność skupienia się na leczeniu uzależnień, nie karaniu osób chorych. Przeciwnicy wskazują na potrzebę generalnej prewencji i ochrony młodzieży przed kontaktem z narkotykami.

Alternatywne środki reakcji karnej

Ustawa – oraz Kodeks karny – dają sądom możliwość zastosowania środków alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności:

• art. 62a ustawy – umorzenie postępowania,
• art. 72 §1 pkt 6 k.k. – zobowiązanie do poddania się leczeniu,
• warunkowe umorzenie postępowania (art. 66 k.k.),
• zastosowanie środków wychowawczych wobec nieletnich.

Takie rozwiązania są często stosowane wobec osób młodych, uzależnionych, które popełniły czyn jednorazowy i wykazują chęć podjęcia leczenia.

Handel narkotykami – typy czynów i odpowiedzialność

Handel narkotykami jest traktowany przez ustawodawcę jako jedno z najcięższych przestępstw przeciwko zdrowiu publicznemu. W polskim prawie karnym występuje szereg przepisów penalizujących nie tylko samą sprzedaż, ale również działania wspomagające obrót narkotykami – od wprowadzania ich do obrotu po pośrednictwo i nakłanianie.

Kluczowe przepisy karne – art. 56 i 59 ustawy

• Art. 56 ust. 1 ustawy penalizuje wprowadzanie do obrotu środków odurzających lub substancji psychotropowych. Grozi za to kara od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności, a w przypadku znacznych ilości – od 2 do 12 lat (ust. 3).
• Art. 59 ustawy dotyczy udzielania innej osobie narkotyków, ich udostępniania czy nakłaniania do użycia – kara to od 6 miesięcy do 8 lat, a w przypadku małoletniego – od 1 roku do 10 lat.
• Penalizowane jest również pośrednictwo w obrocie (art. 56 ust. 2), czyli działanie polegające na skontaktowaniu nabywcy ze sprzedawcą.

Rozróżnienie: handel a posiadanie „w celu sprzedaży”

Szczególne trudności interpretacyjne i dowodowe pojawiają się przy kwalifikacji czynu jako handlu, gdy sprawca nie zostaje złapany „na gorącym uczynku”. Samo posiadanie dużej ilości narkotyków nie przesądza jeszcze o zamiarze handlu – prokuratura musi wykazać, że sprawca miał zamiar wprowadzenia ich do obrotu. Dowodami mogą być m.in.:

• podział substancji na porcje (tzw. „działki”),
• obecność wag, woreczków strunowych,
• korespondencja w telefonie,
• posiadanie znacznej gotówki.

W takich przypadkach często stosowana jest kwalifikacja łączona: posiadanie narkotyków w celu ich wprowadzenia do obrotu.

Kwalifikacje obciążające – zaostrzenie odpowiedzialności

Sankcje mogą ulec znacznemu zaostrzeniu w przypadku:

• wprowadzenia do obrotu znacznej ilości substancji,
• popełnienia przestępstwa w ramach stałego źródła dochodu – sąd uznaje to za okoliczność obciążającą,
• udzielania narkotyków małoletniemu – ustawodawca przewiduje wyższą karę z uwagi na szczególną ochronę nieletnich.

W skrajnych przypadkach może dojść do kumulatywnej kwalifikacji z art. 65 §1 k.k. (recydywa) lub art. 64 §2 k.k. (recydywa wielokrotna).

Współdziałanie – zorganizowane grupy przestępcze

Handel narkotykami często wiąże się z działalnością zorganizowanych grup przestępczych, które zajmują się nielegalną produkcją, przemytem i dystrybucją środków odurzających. Udział w takiej grupie jest przestępstwem samym w sobie, uregulowanym w art. 258 §1 k.k., za co grozi kara od 6 miesięcy do 8 lat, a jeśli grupa ma charakter zbrojny – nawet do 15 lat pozbawienia wolności (§2 i §3).

Przestępstwa narkotykowe popełniane w zorganizowanych grupach mają zazwyczaj charakter transgraniczny, a ich ściganie wiąże się z koniecznością współpracy międzynarodowej (np. Europol, Interpol).

Praktyka sądowa i orzecznictwo

Przepisy dotyczące przestępstw narkotykowych są stosunkowo ogólne i pozostawiają duży margines uznaniowości organom ścigania i sądom. W efekcie orzecznictwo w sprawach o posiadanie czy handel narkotykami cechuje się znacznym zróżnicowaniem, zarówno w zakresie kwalifikacji czynu, jak i wymiaru kary.

Przegląd wyroków sądów powszechnych i Sądu Najwyższego

W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych często powracają następujące wątki:

• Brak jednoznacznych kryteriów ilościowych:
  • Przykład: Wyrok SN z 25 lutego 2009 r. (IV KK 401/08) – wskazano, że „ilość znaczna” powinna być oceniana nie tylko ilościowo, ale również z uwzględnieniem rodzaju i stężenia substancji, a także skutków zdrowotnych.
• Elastyczne podejście do art. 62a ustawy (umorzenie przy nieznacznej ilości):
  • Sądy coraz częściej korzystają z tego przepisu wobec osób młodych lub pierwszy raz karanych, jeśli substancja była przeznaczona na własny użytek.
  • Przykład: wyrok SA w Krakowie z 4 stycznia 2021 r., II AKa 164/20 – umorzenie wobec osoby posiadającej 0,8 g marihuany.
• Dowodzenie zamiaru handlu:
  • Sądy przyjmują, że samo posiadanie dużej ilości nie oznacza jeszcze zamiaru sprzedaży.
  • Wyrok SA w Gdańsku z 3 listopada 2016 r. (II AKa 216/16): sąd nie uznał zamiaru handlu, mimo posiadania ponad 15 g amfetaminy, z uwagi na brak innych dowodów (np. wag, notatek, gotówki).

Problemy dowodowe w praktyce

• Ustalanie ilości – często konieczne jest przeprowadzenie opinii biegłych (z zakresu chemii i toksykologii), by określić, czy substancja rzeczywiście zawiera składniki psychoaktywne oraz w jakim stężeniu.
• Telefon i dane cyfrowe jako dowód – treści SMS-ów, czaty, aplikacje komunikacyjne stanowią obecnie główny materiał dowodowy w sprawach dotyczących pośrednictwa i handlu.
• Rola biegłych – zarówno w zakresie analizy substancji, jak i oceny uzależnienia sprawcy (co może mieć wpływ na wymiar kary lub zastosowanie środków zabezpieczających).

Rozbieżności w orzecznictwie i problem przewidywalności prawa

Choć kierunek orzecznictwa w zakresie „ilości nieznacznej” i „znacznej” jest wypracowywany od lat, brak precyzyjnych progów liczbowych powoduje istotne ryzyko niejednolitego stosowania prawa. Ten stan rzeczy krytykują zarówno przedstawiciele doktryny, jak i Rzecznik Praw Obywatelskich, wskazując, że obywatel nie może przewidzieć konsekwencji swojego zachowania – co godzi w zasadę legalizmu i pewności prawa.

Środki zabezpieczające i prewencyjne

W sprawach dotyczących przestępstw narkotykowych oprócz klasycznych sankcji karnych sądy mają do dyspozycji również środki zabezpieczające i prewencyjne, które pełnią zarówno funkcję ochronną, jak i resocjalizacyjną. Ich zastosowanie zależy od okoliczności sprawy, cech sprawcy i rodzaju czynu.

Tymczasowe aresztowanie i środki zapobiegawcze

W postępowaniach dotyczących handlu lub posiadania znacznych ilości narkotyków często stosowane są surowe środki zapobiegawcze, w tym:

• tymczasowe aresztowanie – szczególnie gdy istnieje obawa matactwa, ucieczki lub groźba kontynuowania przestępstwa,
• dozór policji, zakaz opuszczania kraju, poręczenie majątkowe – w przypadkach mniej poważnych.

Sąd bada m.in. stan zaawansowania postępowania, charakter zarzutów i dotychczasową postawę podejrzanego. W praktyce środek ten jest nierzadko stosowany „z automatu” przy dużych ilościach narkotyków, co bywa krytykowane jako nadużycie instytucji prewencyjnej.

Przepadek przedmiotów

Zgodnie z art. 70 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz przepisami Kodeksu karnego, sąd orzeka przepadek:

• środków odurzających lub substancji psychotropowych, także tych, które nie stanowiły własności sprawcy,
• narzędzi i przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa, np. wag, woreczków, telefonów komórkowych, pojazdów wykorzystywanych do transportu narkotyków.

W przypadku tzw. „kurierów” często orzeka się przepadek samochodu, nawet jeśli nie był ich własnością – o ile właściciel wiedział o wykorzystaniu pojazdu do przestępstwa.

Leczenie i nadzór zamiast kary izolacyjnej

W przypadkach, gdy sprawca jest osobą uzależnioną, sądy mogą zamiast lub obok kary zastosować środki o charakterze terapeutycznym:

• zobowiązanie do podjęcia leczenia lub terapii uzależnień (np. art. 72 §1 pkt 6 k.k. w ramach dozoru),
• warunkowe umorzenie postępowania z obowiązkiem leczenia (art. 67 §3 k.k.),
• kierowanie do placówek leczniczych w toku postępowania wykonawczego.

Zgodnie z art. 70 ust. 1 pkt 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, w stosunku do osób uzależnionych sąd może orzec obowiązek poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego, jeżeli przemawia za tym dobro sprawcy oraz interes społeczny.

Inne działania prewencyjne

Na poziomie systemowym podejmowane są również działania o charakterze prewencyjnym:

• edukacja i profilaktyka w szkołach,
• programy wsparcia dla osób opuszczających zakłady karne, w tym m.in. programy readaptacyjne i terapeutyczne,
• rejestry i monitoring substancji psychoaktywnych – kontrola nad dostępem do leków zawierających środki odurzające.