Czym są immisje?

W prawie cywilnym immisje to działania właściciela jednej nieruchomości, które w sposób pośredni oddziałują na nieruchomości sąsiednie. Uregulowane są one przede wszystkim w art. 144 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swojego prawa „powstrzymać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych”.

W praktyce immisje dzieli się na:

• bezpośrednie – ingerencje fizyczne, jak np. odprowadzanie wody czy ścieków na cudzy grunt (co jest co do zasady zakazane),
• pośrednie – oddziaływania takie jak hałas, zapach, dym, pył, drgania, światło itp., które nie są skutkiem bezpośredniego działania na cudzy grunt, ale wpływają na możliwość jego spokojnego użytkowania.

Immisje pośrednie są szczególnie trudne do oceny, ponieważ granica między dozwolonym a nadmiernym oddziaływaniem jest płynna i zależna od tzw. przeciętnej miary – czyli normy społecznej ustalanej w kontekście lokalnym. To, co w jednej gminie wiejskiej uznawane jest za akceptowalne (np. zapach obornika), w innej – szczególnie gdy mamy do czynienia z nowymi osiedlami domów jednorodzinnych – może być postrzegane jako uciążliwość naruszająca prawo do spokojnego życia.

Z immisjami wiąże się również problematyka ochrony dóbr osobistych, takich jak zdrowie, spokój, prywatność czy prawo do korzystania z mieszkania w warunkach zgodnych z godnością człowieka. Na podstawie art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego możliwe jest dochodzenie roszczeń także wtedy, gdy immisje wpływają nie tyle na nieruchomość, co na sferę niemajątkową osoby fizycznej. Sąd może wówczas orzec np. o zaniechaniu naruszających działań, przeprosinach czy nawet zadośćuczynieniu pieniężnym.

Immisje są zatem punktem styku między prawem własności a ochroną życia prywatnego i komfortu bytowania – i jako takie stanowią przedmiot częstych i skomplikowanych sporów sądowych.

Aktualny stan prawny

Obowiązujące w Polsce przepisy cywilne odwołują się do idei współżycia społecznego i równowagi między prawem własności a prawem do spokojnego korzystania z nieruchomości. Zgodnie z art. 144 Kodeksu cywilnego, właściciel nieruchomości musi tak z niej korzystać, aby nie zakłócać korzystania z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę. Ocenę tej „przeciętnej miary” pozostawia się sądom, które biorą pod uwagę m.in. charakter otoczenia (teren miejski/wiejski), przeznaczenie nieruchomości, porę dnia, częstotliwość oraz intensywność oddziaływań.

Poza tym w grę wchodzą przepisy chroniące dobra osobiste (art. 23 i 24 KC), które w praktyce pozwalają osobom dotkniętym uciążliwymi immisjami domagać się nie tylko zaprzestania takich działań, ale również przeprosin czy zadośćuczynienia. Sądy coraz częściej uznają, że np. długotrwałe narażenie na odór z fermy czy ciągły hałas z boiska sportowego może naruszać prawo do prywatności, wypoczynku czy zdrowia.

Przykłady orzecznictwa:

• W głośnej sprawie rolnika Szymona Kluki sąd uznał, że zapachy dobiegające z prowadzonego przez niego gospodarstwa przekraczały granice społecznej akceptowalności, mimo że działalność była zgodna z przepisami sanitarnymi i weterynaryjnymi.
• W innym wyroku dotyczącym boiska szkolnego, sąd uwzględnił roszczenia mieszkańców pobliskiego osiedla, uznając, że hałas z meczów i treningów – choć legalny – nadmiernie zakłócał ich prawo do spokojnego korzystania z mieszkań.

Warto podkreślić, że w ocenie sądów legalność prowadzonej działalności nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej. To oznacza, że nawet w pełni zgodne z prawem gospodarstwo rolne czy obiekt sportowy może zostać uznany za źródło naruszenia prawa sąsiednich właścicieli, jeśli przekracza wspomnianą „przeciętną miarę”.

Dodatkowo, kwestie hałasu i zapachów mogą podlegać ocenie na gruncie przepisów administracyjnych i środowiskowych, np. norm hałasu określonych w rozporządzeniach Ministra Środowiska. Naruszenie tych norm może skutkować odpowiedzialnością administracyjną, ale nawet ich przestrzeganie nie wyklucza odpowiedzialności cywilnoprawnej.

W debacie publicznej coraz częściej pojawiają się głosy, że obecne przepisy zbyt słabo chronią interesy rolników i użytkowników terenów sportowych, którzy – działając w dobrej wierze – są narażeni na kosztowne procesy i ograniczenia działalności. Jednocześnie rośnie świadomość prawna mieszkańców, którzy domagają się ochrony jakości życia, prywatności i zdrowia.

W tym sporze zajął stanowisko także Rzecznik Praw Obywatelskich, który stwierdził, że każda ingerencja w możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu immisji musi być proporcjonalna i zgodna z konstytucyjnym prawem do sądu. Oznacza to, że ewentualne zmiany legislacyjne będą musiały być oceniane także z perspektywy zgodności z Konstytucją RP oraz Europejską Konwencją Praw Człowieka.

Proponowane zmiany legislacyjne

W odpowiedzi na rosnącą liczbę pozwów przeciwko rolnikom i zarządcom obiektów sportowych, nowy minister rolnictwa zapowiedział inicjatywę ustawodawczą, która ma „zablokować” możliwość pozywania za immisje charakterystyczne dla terenów wiejskich. Według zapowiedzi medialnych, celem jest „ochrona tradycyjnego modelu życia na wsi” przed roszczeniami osób, które przeprowadzają się z miast i – zdaniem ministra – nie akceptują realiów związanych z działalnością rolniczą.

Podobne postulaty formułowane są również przez przedstawicieli samorządów i środowisk sportowych, które domagają się modyfikacji przepisów o dopuszczalnych normach hałasu, zwłaszcza w kontekście boisk, skateparków czy stadionów lokalnych. Wskazują oni, że obowiązujące obecnie limity – choć technicznie uzasadnione – w praktyce uniemożliwiają prowadzenie wielu wydarzeń rekreacyjnych i sportowych, a nawet mogą prowadzić do ograniczenia działalności szkół i klubów.

Możliwe kierunki zmian:

1. Wyłączenie odpowiedzialności cywilnej za określone immisje – np. poprzez wprowadzenie przepisu, że nie stanowi naruszenia prawa korzystanie z nieruchomości w sposób zgodny z jej przeznaczeniem, jeśli działalność ma charakter rolniczy lub sportowo-edukacyjny i mieści się w granicach określonych lokalnym planem zagospodarowania przestrzennego.
2. Domniemanie zgodności z prawem – wprowadzenie domniemania, że działanie spełniające wymogi sanitarne, środowiskowe i urbanistyczne nie stanowi naruszenia praw sąsiadów, co mogłoby znacząco utrudnić pozywającym udowodnienie naruszenia.
3. Klauzula „pierwszeństwa działalności wcześniejszej” – rozwiązanie wzorowane na modelach francuskim lub niemieckim, zgodnie z którym osoba, która osiedliła się w sąsiedztwie istniejącego gospodarstwa lub obiektu, nie może skutecznie dochodzić roszczeń z tytułu immisji, jeśli działalność ta była zgodna z prawem i trwała wcześniej.
4. Ograniczenie prawa do sądu w określonym zakresie – najdalej idące propozycje sugerują możliwość ograniczenia możliwości wnoszenia powództw cywilnych w przypadkach uznanych przez ustawodawcę za „interes publiczny” (rolnictwo, edukacja fizyczna), co jednak budzi poważne kontrowersje konstytucyjne.

Choć konkretna treść projektów legislacyjnych nie została jeszcze oficjalnie opublikowana, sygnały płynące z resortu rolnictwa oraz z wypowiedzi niektórych posłów i przedstawicieli związków rolniczych sugerują, że projekt może mieć charakter interwencyjny i selektywny – skoncentrowany na ograniczeniu odpowiedzialności za zapachy i hałas na terenach wiejskich.

Już na etapie zapowiedzi propozycje te wzbudziły mieszane reakcje. Organizacje rolnicze i sportowe popierają zmiany, argumentując, że bez nich dalsze funkcjonowanie ich działalności będzie coraz trudniejsze. Z kolei przedstawiciele organizacji społecznych, prawnicy i Rzecznik Praw Obywatelskich podnoszą, że nie można uprzywilejowywać jednej grupy kosztem drugiej – zwłaszcza jeśli oznacza to ograniczenie prawa do ochrony własności, zdrowia i prywatności.

Konstytucyjne i systemowe wątpliwości

Proponowane przez resort rolnictwa oraz środowiska sportowe zmiany legislacyjne – mające na celu ograniczenie odpowiedzialności za immisje zapachowe i hałasowe – budzą poważne wątpliwości z perspektywy prawa konstytucyjnego i systemu ochrony praw człowieka. Choć ich celem jest ochrona interesów rolników i lokalnych społeczności sportowych, ingerują one w fundamentalne zasady, takie jak prawo do sądu, równość wobec prawa, ochrona własności oraz poszanowanie życia prywatnego.

Prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez niezależny sąd. Propozycje zmierzające do „blokowania” pozwów sądowych – nawet w dobrej wierze – mogą być uznane za niekonstytucyjne, jeśli w praktyce wyłączają możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu naruszeń dóbr osobistych lub zakłócania prawa własności.

W przeszłości Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że ograniczenie prawa do sądu może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach, musi być proporcjonalne i nie może naruszać istoty tego prawa (por. wyrok TK z 13 marca 2007 r., K 8/07). Każda ustawa, która wyklucza możliwość złożenia pozwu przeciwko określonej grupie (np. rolnikom), musi być oceniana w tym świetle.

Zasada równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP)

Preferencyjne traktowanie jednej grupy właścicieli nieruchomości – np. poprzez wprowadzenie „taryfy ulgowej” dla gospodarstw rolnych lub boisk – może naruszać zasadę równości. Ustawodawca nie może tworzyć przepisów, które w sposób arbitralny pozbawiają jednych właścicieli środków ochrony, a innym ich nie ograniczają, jeśli wszyscy działają w ramach jednego systemu prawnego.

Ochrona własności i spokojnego korzystania z nieruchomości (art. 64 Konstytucji oraz art. 8 EKPC)

Właściciele nieruchomości mają prawo do spokojnego korzystania ze swojej własności – wolnego od nadmiernego hałasu, zapachów czy innych uciążliwości. To prawo jest chronione nie tylko przez Konstytucję RP, ale również przez Europejską Konwencję Praw Człowieka (EKPC). Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie orzekał, że państwo ma obowiązek zapewnienia skutecznych środków ochrony w przypadku naruszenia warunków mieszkaniowych (np. wyrok w sprawie Moreno Gómez przeciwko Hiszpanii, skarga nr 4143/02).

Oznacza to, że ograniczenie możliwości wnoszenia pozwów lub osłabienie ochrony sądowej może zostać uznane za naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i domowego – co w przyszłości może prowadzić do skarg do Trybunału w Strasburgu.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

RPO już teraz wyraża sceptycyzm wobec proponowanych rozwiązań. W oficjalnych wystąpieniach podkreśla, że ograniczanie sądowej ochrony praw sąsiadów może prowadzić do pogłębienia konfliktów społecznych i naruszenia zasady zrównoważonego rozwoju. Zamiast ustawowych zakazów pozywania, RPO postuluje rozwijanie lokalnych form rozwiązywania sporów, konsultacji społecznych i mediacji.

Podsumowując, choć cele inicjatyw legislacyjnych – ochrona rolników i zachowanie charakteru wsi – są zrozumiałe, środki proponowane do ich realizacji mogą okazać się nieproporcjonalne i niezgodne z fundamentalnymi zasadami państwa prawa. Każde ograniczenie możliwości ochrony sądowej musi być wyjątkowe, precyzyjnie uzasadnione i poddane szczegółowej analizie konstytucyjnej.

Konstytucyjne i systemowe wątpliwości

Proponowane przez resort rolnictwa oraz środowiska sportowe zmiany legislacyjne – mające na celu ograniczenie odpowiedzialności za immisje zapachowe i hałasowe – budzą poważne wątpliwości z perspektywy prawa konstytucyjnego i systemu ochrony praw człowieka. Choć ich celem jest ochrona interesów rolników i lokalnych społeczności sportowych, ingerują one w fundamentalne zasady, takie jak prawo do sądu, równość wobec prawa, ochrona własności oraz poszanowanie życia prywatnego.

Prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP)

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez niezależny sąd. Propozycje zmierzające do „blokowania” pozwów sądowych – nawet w dobrej wierze – mogą być uznane za niekonstytucyjne, jeśli w praktyce wyłączają możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu naruszeń dóbr osobistych lub zakłócania prawa własności.

W przeszłości Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał, że ograniczenie prawa do sądu może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach, musi być proporcjonalne i nie może naruszać istoty tego prawa (por. wyrok TK z 13 marca 2007 r., K 8/07). Każda ustawa, która wyklucza możliwość złożenia pozwu przeciwko określonej grupie (np. rolnikom), musi być oceniana w tym świetle.

Zasada równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP)

Preferencyjne traktowanie jednej grupy właścicieli nieruchomości – np. poprzez wprowadzenie „taryfy ulgowej” dla gospodarstw rolnych lub boisk – może naruszać zasadę równości. Ustawodawca nie może tworzyć przepisów, które w sposób arbitralny pozbawiają jednych właścicieli środków ochrony, a innym ich nie ograniczają, jeśli wszyscy działają w ramach jednego systemu prawnego.

Ochrona własności i spokojnego korzystania z nieruchomości (art. 64 Konstytucji oraz art. 8 EKPC)

Właściciele nieruchomości mają prawo do spokojnego korzystania ze swojej własności – wolnego od nadmiernego hałasu, zapachów czy innych uciążliwości. To prawo jest chronione nie tylko przez Konstytucję RP, ale również przez Europejską Konwencję Praw Człowieka (EKPC). Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie orzekał, że państwo ma obowiązek zapewnienia skutecznych środków ochrony w przypadku naruszenia warunków mieszkaniowych (np. wyrok w sprawie Moreno Gómez przeciwko Hiszpanii, skarga nr 4143/02).

Oznacza to, że ograniczenie możliwości wnoszenia pozwów lub osłabienie ochrony sądowej może zostać uznane za naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i domowego – co w przyszłości może prowadzić do skarg do Trybunału w Strasburgu.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

RPO już teraz wyraża sceptycyzm wobec proponowanych rozwiązań. W oficjalnych wystąpieniach podkreśla, że ograniczanie sądowej ochrony praw sąsiadów może prowadzić do pogłębienia konfliktów społecznych i naruszenia zasady zrównoważonego rozwoju. Zamiast ustawowych zakazów pozywania, RPO postuluje rozwijanie lokalnych form rozwiązywania sporów, konsultacji społecznych i mediacji.

Podsumowując, choć cele inicjatyw legislacyjnych – ochrona rolników i zachowanie charakteru wsi – są zrozumiałe, środki proponowane do ich realizacji mogą okazać się nieproporcjonalne i niezgodne z fundamentalnymi zasadami państwa prawa. Każde ograniczenie możliwości ochrony sądowej musi być wyjątkowe, precyzyjnie uzasadnione i poddane szczegółowej analizie konstytucyjnej.

Porównania międzynarodowe

Problematyka konfliktów między działalnością rolniczą lub rekreacyjną a interesami mieszkańców nie jest wyłącznie polskim zjawiskiem. W wielu krajach europejskich – zwłaszcza tych o dużym znaczeniu rolnictwa – wdrożono rozwiązania legislacyjne mające chronić działalność wiejską przed nadmiernymi roszczeniami. Istnieją jednak znaczące różnice w podejściu, które warto przeanalizować w kontekście planowanych zmian w Polsce.

Francja – ustawa o ochronie dziedzictwa wiejskiego (tzw. prawo „immunitetu rolniczego”)

W 2021 roku Francja uchwaliła ustawę potocznie nazywaną loi sur le patrimoine sensoriel des campagnes, czyli ustawę o „dziedzictwie sensorycznym wsi”. Uznaje ona dźwięki, zapachy i inne typowe elementy życia na wsi (np. pianie koguta, zapach gnojowicy, dzwony krów) za element dziedzictwa narodowego. Celem było zapewnienie ochrony tradycyjnym praktykom rolniczym i przeciwdziałanie rosnącej liczbie pozwów składanych przez nowych mieszkańców wsi.

Ustawa nie wyklucza jednak całkowicie możliwości dochodzenia roszczeń. Wprowadza raczej zasadę, że osoby osiedlające się na terenach wiejskich powinny liczyć się z naturalnymi konsekwencjami życia w takim środowisku. W sporach sądowych daje to rolnikom silniejszą pozycję dowodową, ale nie likwiduje prawa do procesu.

Niemcy – zasada pierwszeństwa wcześniejszej działalności (tzw. Vorrangprinzip)

W niemieckim prawie cywilnym funkcjonuje zasada, że działalność rolnicza prowadzona w sposób legalny i rozpoczęta wcześniej nie może być skutecznie zaskarżana przez osoby, które wprowadziły się do sąsiedztwa później. W praktyce oznacza to, że ktoś, kto kupił dom obok istniejącej chlewni lub stodoły, nie może dochodzić roszczeń z tytułu zapachów, o ile działalność ta nie została istotnie zmodyfikowana lub rozbudowana w sposób przekraczający dotychczasowe oddziaływanie.

Zasada ta jednak nie ma charakteru absolutnego – nie chroni rolnika w przypadku np. naruszeń przepisów środowiskowych lub nadmiernego zwiększenia produkcji.

Wielka Brytania – „coming to the nuisance doctrine”

W anglosaskim systemie common law istnieje tzw. doktryna „coming to the nuisance”, zgodnie z którą osoba wprowadzająca się do miejsca, gdzie działalność uciążliwa już trwa, nie może później skutecznie dochodzić roszczeń, jeśli wiedziała (lub powinna była wiedzieć) o tych uciążliwościach. Jest to argument wykorzystywany przez sądy, ale nie stanowi bezwzględnej ochrony – każdy przypadek oceniany jest indywidualnie z uwzględnieniem interesu publicznego i zdrowia.

Austria i Szwajcaria – mediacyjne podejście i lokalne normy

W tych krajach często stawia się na mechanizmy mediacyjne oraz lokalne regulacje, np. plany zagospodarowania przestrzennego, które jasno określają dopuszczalne źródła i poziomy uciążliwości. Działalność zgodna z planem objęta jest domniemaniem legalności, ale nie wyklucza to roszczeń w przypadku ewidentnego naruszenia komfortu życia.

Wnioski z porównań:

• Żadne z państw nie zdecydowało się na całkowite wyłączenie odpowiedzialności cywilnej za immisje, nawet w przypadku rolnictwa.
• Powszechne są jednak rozwiązania łagodzące ryzyko dla rolników, np. domniemania legalności, ochrona działalności prowadzonej wcześniej, edukacja nowych mieszkańców.
• W wielu krajach równoważenie interesów odbywa się nie poprzez zakazy, ale przez czytelne planowanie przestrzenne, konsultacje społeczne oraz alternatywne metody rozwiązywania sporów.

Dla Polski lekcją płynącą z tych przykładów może być to, że skuteczna ochrona tradycyjnej działalności wiejskiej nie musi oznaczać ograniczenia praw obywatelskich – o ile legislator zdecyduje się na rozwiązania proporcjonalne, systemowe i konsultowane z obywatelami.

Potencjalne skutki społeczne i prawne zmian

Proponowane przez rząd zmiany legislacyjne – mające chronić działalność rolniczą i rekreacyjną przed roszczeniami z tytułu immisji – mogą mieć daleko idące konsekwencje nie tylko prawne, ale także społeczne i ekonomiczne. Z jednej strony mają one zredukować liczbę procesów sądowych i zwiększyć pewność prawa dla rolników i operatorów obiektów sportowych. Z drugiej jednak, mogą prowadzić do osłabienia ochrony praw osób fizycznych, pogłębiania konfliktów lokalnych i wzrostu napięć między mieszkańcami terenów wiejskich a nowymi osiedlami lub inwestorami.

Ryzyko pogłębienia konfliktów wieś–miasto

Wprowadzenie przepisów, które chronią jedną grupę obywateli kosztem drugiej, może zostać odebrane jako niesprawiedliwe i arbitralne. Szczególnie narażone są społeczności lokalne, w których obserwujemy szybkie rozlewanie się zabudowy jednorodzinnej na tereny wiejskie. Nowi mieszkańcy – często pozbawieni narzędzi prawnych do ochrony swojej jakości życia – mogą reagować protestami, inicjatywami obywatelskimi, a w dalszej perspektywie: wyprowadzką z terenów wiejskich lub całkowitym zablokowaniem inwestycji.

Utrudnienie ochrony zdrowia i jakości życia

Jeśli ustawa w istocie ograniczy możliwość pozywania za hałas czy odory, istnieje ryzyko, że osoby rzeczywiście narażone na szkodliwe lub uporczywe oddziaływania zostaną pozbawione realnej ochrony. Może to dotyczyć szczególnie dzieci, osób starszych, przewlekle chorych czy mieszkańców domów opieki, którzy są bardziej wrażliwi na środowiskowe czynniki uciążliwe.

Wpływ na wartość nieruchomości i inwestycje

Ograniczenie możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu immisji może wpłynąć negatywnie na rynek nieruchomości. Deweloperzy i nabywcy mogą być mniej skłonni do inwestowania w domy położone w sąsiedztwie chronionej ustawowo działalności rolniczej czy sportowej, obawiając się spadku wartości działek i braku możliwości obrony przed uciążliwościami. W skali lokalnej może to również osłabić budżety samorządów, które uzyskują dochody z podatków od nieruchomości i rozwoju infrastruktury.

Ryzyko uchylenia lub podważenia przepisów

Jeśli projektowane zmiany zostaną przyjęte w sposób naruszający Konstytucję lub zobowiązania międzynarodowe (np. Europejską Konwencję Praw Człowieka), możliwe jest ich zakwestionowanie:

• przed Trybunałem Konstytucyjnym – np. z powodu naruszenia prawa do sądu, zasady proporcjonalności lub ochrony własności,
• przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka – jeżeli osoby fizyczne będą pozbawione efektywnego środka ochrony swoich praw.

Ewentualne wyroki w tych sprawach mogłyby nie tylko unieważnić nowe przepisy, ale również skutkować odszkodowaniami wypłacanymi z budżetu państwa – co oznaczałoby odpowiedzialność zbiorową za nieprzemyślaną regulację.

Zahamowanie nowoczesnych form rozwoju wsi

Paradoksalnie, ustawy chroniące działalność tradycyjną mogą zniechęcać do rozwoju bardziej zrównoważonych i nowoczesnych form rolnictwa – np. ekologicznego, agroturystyki czy edukacji przyrodniczej. Dla wielu inwestorów lub samorządów kluczowa jest przewidywalność otoczenia prawnego i możliwość reagowania na zmiany otoczenia. „Ustawowe uodpornienie” niektórych rodzajów działalności może prowadzić do stagnacji i spadku atrakcyjności obszarów wiejskich w dłuższej perspektywie.

Podsumowując, mimo że planowane zmiany mają określone racje społeczne i gospodarcze, to ich wprowadzenie bez należytej analizy skutków prawnych i społecznych grozi wywołaniem efektów odwrotnych od zamierzonych. Zamiast wygaszania konfliktów – mogą je nasilić, a ochrona „tradycyjnego stylu życia” może zostać odebrana jako naruszenie podstawowych wolności obywatelskich.