Zakaz sprzedaży produktów nikotynowych osobom poniżej 18 roku życia

Jednym z kluczowych elementów nowelizacji jest rozszerzenie zakazu sprzedaży produktów nikotynowych osobom niepełnoletnim. Nowe przepisy obejmują swoim zakresem nie tylko tradycyjne papierosy elektroniczne zawierające nikotynę, ale także:

• e-papierosy beznikotynowe,
• pojemniki zapasowe (cartridge i liquidy),
• woreczki nikotynowe, znane również jako nikotynowe saszetki doustne.

Dotychczas ustawa koncentrowała się głównie na wyrobach tytoniowych oraz e-papierosach zawierających nikotynę. W praktyce oznaczało to, że produkty beznikotynowe – pomimo ich podobieństwa wizualnego i funkcjonalnego – mogły być legalnie nabywane przez osoby niepełnoletnie. Nowelizacja eliminuje tę lukę, wprowadzając jednolity wiekowy zakaz sprzedaży wszystkich form e-papierosów i wyrobów nikotynowych bez względu na ich skład chemiczny.

Cel regulacji

Uzasadnienie projektu nowelizacji wskazuje na konieczność przeciwdziałania zjawisku „inicjacji nikotynowej” wśród młodzieży. Produkty beznikotynowe, mimo braku substancji uzależniającej, stanowią – według stanowiska ustawodawcy – „wrota” do sięgania po produkty nikotynowe. W związku z tym objęcie ich zakazem sprzedaży osobom poniżej 18 roku życia ma charakter prewencyjny i profilaktyczny.

Podstawa prawna

Zmiany zostały wprowadzone ustawą nowelizującą ustawę z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Nowelizacja modyfikuje m.in. art. 6 oraz dodaje nowe definicje ustawowe, które obejmują woreczki nikotynowe i e-papierosy beznikotynowe jako wyroby podlegające ograniczeniom.

Obowiązki sprzedawców

W praktyce oznacza to dla sprzedawców konieczność:

• weryfikacji wieku nabywcy przy każdej sprzedaży e-papierosów, bez względu na ich zawartość nikotyny,
• objęcia nowymi ograniczeniami także produktów, które dotąd nie były klasyfikowane jako wyroby objęte zakazem sprzedaży nieletnim,
• dostosowania procedur wewnętrznych i przeszkolenia personelu.

Zakaz sprzedaży na odległość (w tym przez internet)

Nowelizacja wprowadza również istotne ograniczenie w zakresie formy sprzedaży wyrobów nikotynowych i alternatywnych – poprzez zakaz sprzedaży na odległość, obejmujący w szczególności handel internetowy. Zakaz ten dotyczy:

• e-papierosów elektronicznych, zarówno z nikotyną, jak i bez,
• pojemników zapasowych (liquidy, wkłady),
• woreczków nikotynowych.

Definicja sprzedaży na odległość

Sprzedaż na odległość – zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego oraz ustawy o prawach konsumenta – to transakcja zawarta bez jednoczesnej fizycznej obecności stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość (np. sklep internetowy, platformy e-commerce, telefon, e-mail). W praktyce oznacza to, że każda sprzedaż realizowana przez internet lub za pośrednictwem kuriera będzie objęta zakazem, niezależnie od tego, czy dotyczy konsumenta pełnoletniego czy niepełnoletniego.

Cel regulacji

Uzasadnieniem dla tego zakazu jest ograniczenie dostępności wyrobów nikotynowych dla osób niepełnoletnich, które – jak wskazują dane – chętnie korzystały z możliwości anonimowego zakupu przez internet, często z pominięciem skutecznej weryfikacji wieku. Nowelizacja dąży do wyeliminowania luki systemowej, która umożliwiała obchodzenie zakazu sprzedaży osobom poniżej 18 roku życia.

Skutki dla przedsiębiorców

Wprowadzenie zakazu sprzedaży na odległość rodzi szereg konsekwencji praktycznych dla przedsiębiorców:

• konieczność natychmiastowego wstrzymania sprzedaży online objętych produktów – niezależnie od kanału (własny sklep, marketplace, media społecznościowe),
• zmiana modelu biznesowego – firmy będą zmuszone do przeniesienia działalności handlowej do punktów stacjonarnych,
• ryzyko sankcji administracyjnych i karnych za kontynuowanie sprzedaży na odległość po wejściu przepisów w życie.

Problematyka egzekucji przepisów

Zakaz ten może rodzić również trudności interpretacyjne i praktyczne – m.in.:

• sprzedaż przez zagraniczne platformy e-commerce (np. Amazon, AliExpress) – jak skutecznie egzekwować przepisy wobec podmiotów spoza Polski?
• granice odpowiedzialności pośredników – czy operatorzy platform sprzedażowych odpowiadają za oferty sprzedawców?
• możliwość omijania zakazu poprzez „kreatywne” obejście formy sprzedaży (np. sprzedaż jako „produkt kolekcjonerski” lub „zestaw gadżetów”).

Powyższe aspekty pokazują, że choć zamysł ustawodawcy ma charakter ochronny, jego wdrożenie w praktyce będzie wymagać doprecyzowania oraz aktywnego nadzoru ze strony organów państwowych. W kolejnej części omówimy, w jaki sposób nowelizacja ogranicza reklamę i promocję wyrobów nikotynowych.

Zakaz reklamy i promocji

W nowelizacji ustawy ustawodawca wprowadził również całkowity zakaz reklamy i promocji e-papierosów (zarówno z nikotyną, jak i bez niej) oraz woreczków nikotynowych. Zakaz ten stanowi kolejny krok w ujednolicaniu regulacji dotyczących produktów nikotynowych, niezależnie od ich formy czy składu chemicznego.

Zakres zakazu

Zgodnie z nowelizacją, zakaz reklamy i promocji obejmuje m.in.:

• reklamę w mediach – prasa, internet, telewizja, radio,
• reklamę zewnętrzną (outdoor) – plakaty, billboardy, szyldy, reklamy w punktach sprzedaży,
• sponsoring i lokowanie produktów – zakaz finansowania wydarzeń lub projektów kulturalnych i sportowych w zamian za ekspozycję marek,
• reklamę w sklepach internetowych – nawet jeśli sama sprzedaż jest już zakazana, niedozwolona jest także ekspozycja promocyjna produktów.

Oznacza to, że wszelkie działania marketingowe mające na celu zwiększenie sprzedaży lub rozpoznawalności produktów objętych zakazem są nielegalne – niezależnie od formy i kanału dystrybucji.

Brak wyjątków dla produktów beznikotynowych

Jedną z istotnych zmian jest objęcie zakazem również produktów nieposiadających nikotyny, które dotychczas nie były regulowane tak restrykcyjnie. Ustawodawca przyjął, że efekt oddziaływania społecznego takich produktów jest zbliżony, a różnice w składzie chemicznym nie powinny wpływać na zakres ograniczeń reklamowych.

Sankcje za naruszenie zakazu

Ustawa przewiduje sankcje administracyjne i karne za naruszenie przepisów dotyczących reklamy i promocji, w tym m.in.:

• grzywny pieniężne (w określonych przypadkach – do 200 000 zł),
• możliwość nakładania kar przez inspekcję sanitarną (Państwową Inspekcję Sanitarną),
• odpowiedzialność cywilnoprawna i karna osób zarządzających podmiotem prowadzącym działania promocyjne z naruszeniem przepisów.

Wątpliwości interpretacyjne

W praktyce mogą pojawić się trudności z jednoznacznym ustaleniem, które działania stanowią już reklamę lub promocję. Przykładowe problemy interpretacyjne:

• Czy recenzje produktów w social media (np. przez influencerów) są reklamą?
• Czy samo umieszczenie produktu w ofercie sklepu stacjonarnego z nazwą i ceną to reklama?
• Czy informowanie klientów o dostępności towaru jest działaniem neutralnym informacyjnie, czy już promocyjnym?

Takie sytuacje będą wymagały interpretacji organów nadzorczych, a niewykluczone, że również orzecznictwa sądowego.

Skutki prawne dla przedsiębiorców

Nowelizacja ustawy wprowadzająca zakaz sprzedaży i reklamy e-papierosów (także beznikotynowych), pojemników zapasowych oraz woreczków nikotynowych niesie ze sobą daleko idące konsekwencje dla przedsiębiorców prowadzących działalność w sektorze wyrobów nikotynowych. Zmiany wymuszają nie tylko modyfikację modeli sprzedażowych, ale także całkowitą rewizję strategii marketingowych, sposobu ekspozycji produktów oraz funkcjonowania sklepów internetowych i stacjonarnych.

Obowiązek dostosowania działalności gospodarczej

Przedsiębiorcy muszą podjąć szereg działań dostosowawczych, w tym m.in.:

• zaprzestanie sprzedaży na odległość objętych produktów – zarówno przez własne sklepy internetowe, jak i przez platformy zewnętrzne (np. Allegro, Amazon, OLX),
• usunięcie treści reklamowych – ze stron internetowych, mediów społecznościowych, materiałów drukowanych, a także punktów sprzedaży,
• przebudowa ekspozycji produktowej w sklepach stacjonarnych – w szczególności usunięcie elementów promocyjnych i graficznych kojarzących się z reklamą,
• wdrożenie procedur weryfikacji wieku nabywcy przy każdej sprzedaży produktów objętych zakazem osobom fizycznym.

Potencjalne sankcje za naruszenie przepisów

Ustawodawca przewidział szeroki katalog sankcji wobec przedsiębiorców, którzy nie zastosują się do nowych wymagań:

• kary pieniężne nakładane przez organy sanitarne – nawet do kilkuset tysięcy złotych w przypadku poważnych lub powtarzających się naruszeń,
• odpowiedzialność karna za sprzedaż wyrobów nikotynowych osobom niepełnoletnim – grzywna, a nawet kara ograniczenia wolności,
• konfiskata towaru, w przypadku stwierdzenia nielegalnej sprzedaży,
• ryzyko postępowań administracyjnych dotyczących cofnięcia zezwoleń na prowadzenie określonej działalności.

Branżowe skutki uboczne

Wprowadzenie nowych zakazów może mieć również szersze skutki gospodarcze i logistyczne:

• ograniczenie dostępności wielu dotychczas legalnie sprzedawanych produktów, co może skutkować spadkiem przychodów w całym segmencie e-papierosów i produktów nikotynowych,
• zwiększone ryzyko przeniesienia obrotu do „szarej strefy”, zwłaszcza w internecie,
• potencjalne roszczenia konsumentów lub kontrahentów w razie nagłego wycofania się przedsiębiorcy z realizacji zamówień,
• konieczność zasięgnięcia pomocy prawnej przy ocenie, które działania można jeszcze prowadzić zgodnie z prawem.

Działania rekomendowane dla przedsiębiorców

Wobec zmian przedsiębiorcy powinni rozważyć:

• konsultację z prawnikiem w zakresie nowelizacji oraz jej skutków dla danej formy działalności,
• przygotowanie planu awaryjnego (compliance plan) na wypadek kontroli,
• wdrożenie polityki zgodności (compliance) w zakresie sprzedaży i reklamy,
• bieżące monitorowanie interpretacji przepisów przez Główny Inspektorat Sanitarny i inne organy nadzoru.

Wątpliwości konstytucyjne i potencjalne spory prawne

Choć nowelizacja ustawy została przyjęta w imię ochrony zdrowia publicznego, zwłaszcza dzieci i młodzieży, wprowadzone zakazy budzą szereg wątpliwości prawnych – zarówno na gruncie konstytucyjnym, jak i w świetle prawa unijnego oraz zasad swobody działalności gospodarczej. Branża wyrobów nikotynowych może próbować kwestionować nowe przepisy, korzystając z dostępnych środków prawnych.

Zasada proporcjonalności i swobody działalności gospodarczej

Zgodnie z art. 22 Konstytucji RP, ograniczenie wolności działalności gospodarczej dopuszczalne jest tylko w drodze ustawy i jedynie ze względu na ważny interes publiczny. Nowelizacja z pewnością spełnia formalny wymóg ustawowy, jednak pojawia się pytanie, czy zakres wprowadzonych ograniczeń jest proporcjonalny do celu, jakim jest ochrona zdrowia.

Podnoszone przez branżę argumenty mogą obejmować:

• całkowity zakaz sprzedaży na odległość, który w praktyce eliminuje legalny rynek e-commerce tych produktów,
• zakaz reklamy produktów nieposiadających nikotyny, mimo że nie mają one właściwości uzależniających,
• brak przejrzystych kryteriów oceny działań promocyjnych, co rodzi ryzyko arbitralności decyzji organów kontrolnych.

Zasada równości i wolności wypowiedzi

Zakaz reklamy i promocji może również podlegać analizie z perspektywy:

• wolności wypowiedzi i swobody prowadzenia działalności informacyjnej i edukacyjnej (art. 54 i 31 Konstytucji),
• zasady równego traktowania podmiotów gospodarczych – np. czy producenci produktów alternatywnych (beznikotynowych) są słusznie traktowani na równi z producentami wyrobów tytoniowych.

Zgodność z prawem unijnym

Prawo unijne – w szczególności dyrektywa 2014/40/UE (tzw. dyrektywa tytoniowa) – reguluje ramy sprzedaży i promocji wyrobów tytoniowych oraz powiązanych produktów. Wprowadzenie krajowego zakazu sprzedaży na odległość może zostać uznane za środek o skutku równoważnym do ograniczenia swobodnego przepływu towarów (art. 34 TFUE).

Choć państwa członkowskie mają prawo do wprowadzania środków ochrony zdrowia, muszą one być:

• uzasadnione,
• proporcjonalne,
• niedyskryminujące względem towarów z innych państw UE.

Z tego względu niewykluczone są skargi przedsiębiorców do Komisji Europejskiej lub wnioski prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości UE, zwłaszcza jeśli nowe regulacje utrudniają sprzedaż produktów wytwarzanych w innych krajach.

Potencjalne kierunki zaskarżania przepisów

Branża może rozważać:

• skargi konstytucyjne – w razie nałożenia kary na podstawie nowelizacji,
• wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie konstytucyjności przepisów,
• wnioski o uchylenie przepisów w postępowaniach przed sądami administracyjnymi,
• skargi do TSUE – w przypadku przedsiębiorców transgranicznych lub importerów.

Wszystkie te działania mogą mieć wpływ na dalsze kształtowanie wykładni przepisów, a także na stabilność i przewidywalność prawa w tym sektorze.