Status prawny pacjenta w szpitalu

Pacjent przebywający w szpitalu znajduje się w szczególnym położeniu – zarówno z uwagi na stan zdrowia, jak i ograniczenie jego autonomii wynikające z organizacji leczenia. Z tego względu ustawodawca przewidział szereg gwarancji prawnych, które mają chronić jego interesy i zapewniać należytą jakość opieki.

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, udzielanych z należytą starannością i w warunkach, które odpowiadają poszanowaniu godności ludzkiej. To prawo obejmuje nie tylko sam proces leczenia, ale także otoczenie, w jakim świadczenia są realizowane, w tym zapewnienie pacjentowi możliwości godnego funkcjonowania w czasie hospitalizacji.

Ustawa o działalności leczniczej (Dz.U. z 2023 r. poz. 991, t.j.) w art. 8 i nast. nakłada na podmioty lecznicze obowiązek organizowania udzielania świadczeń zdrowotnych w sposób zapewniający odpowiednie warunki lokalowe, sanitarne i techniczne. Choć przepisy te nie precyzują wprost katalogu rzeczy, które należy zapewnić pacjentowi, ustawowe sformułowanie „odpowiednie warunki” musi być interpretowane w kontekście potrzeb osoby pozostającej pod stałą opieką medyczną, często unieruchomionej lub niesamodzielnej.

Warto również przypomnieć, że zgodnie z art. 68 ust. 1 Konstytucji RP, każdy obywatel ma prawo do ochrony zdrowia. Obowiązek ten spoczywa na władzach publicznych, a jego realizacja obejmuje nie tylko dostępność świadczeń zdrowotnych, ale także ich jakość i organizację, tak by pacjent mógł realnie z nich skorzystać.

W tym kontekście powstaje pytanie, czy odmowa zapewnienia sztućców – elementarnych narzędzi potrzebnych do spożywania posiłków – nie narusza tych fundamentalnych gwarancji, zwłaszcza gdy pacjent, z uwagi na stan zdrowia, nie ma możliwości samodzielnego zaopatrzenia się w nie lub korzystania z alternatyw.

Kwestia sztućców – obowiązek szpitala czy odpowiedzialność pacjenta?

W świetle przepisów prawa nie ma jednoznacznej regulacji nakładającej na szpitale obowiązek zapewnienia pacjentom sztućców. Nie oznacza to jednak, że placówki są całkowicie zwolnione z odpowiedzialności w tym zakresie. Kluczowe znaczenie ma tu interpretacja pojęcia „świadczeń zdrowotnych” oraz towarzyszących im warunków bytowych, które wpływają na możliwość rzeczywistego skorzystania z opieki medycznej.

Należy odróżnić świadczenia zdrowotne sensu stricto (czyli działania o charakterze medycznym, jak diagnostyka, leczenie, pielęgnacja) od elementów infrastruktury i organizacji świadczeń, które służą zapewnieniu pacjentowi możliwości realnego korzystania z nich w godnych warunkach. Brak sztućców nie uniemożliwia udzielenia świadczenia medycznego, ale może znacząco obniżać standard opieki i być przejawem niedbalstwa w organizacji pobytu pacjenta w placówce.

Część szpitali, w odpowiedzi na ograniczenia budżetowe lub nawyki organizacyjne, ujmuje sztućce w wykazie rzeczy, które pacjent powinien zabrać ze sobą przy przyjęciu do szpitala. Praktyka ta może budzić poważne wątpliwości – zwłaszcza w przypadkach nagłych hospitalizacji lub gdy pacjent jest w stanie, który uniemożliwia mu przygotowanie się do pobytu. Dodatkowo, w sytuacji gdy posiłki są wydawane, ale brak jest narzędzi umożliwiających ich spożycie, można mówić o niedopełnieniu elementarnych obowiązków instytucji opiekuńczej.

Zgodnie z zasadą dobrej praktyki klinicznej i opieki nad pacjentem, organizacja leczenia powinna uwzględniać nie tylko zabiegi medyczne, ale również zapewnienie warunków umożliwiających podstawowe czynności życiowe, takie jak spożywanie posiłków. Brak sztućców w tym kontekście można postrzegać jako naruszenie nie tylko zasad współżycia społecznego, ale i prawa do opieki zdrowotnej w warunkach poszanowania godności.

W praktyce prawnej można również rozważyć, czy brak zapewnienia sztućców w szpitalu nie stanowi naruszenia obowiązku zapewnienia tzw. „minimum egzystencji bytowej” pacjenta – pojęcia nieuregulowanego wprost, ale wynikającego z wykładni przepisów konstytucyjnych, ustawowych oraz z orzecznictwa sądów administracyjnych.

Standardy i przepisy wykonawcze

Chociaż ustawy regulujące system ochrony zdrowia w Polsce – w szczególności ustawa o działalności leczniczej oraz ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – nakładają na placówki medyczne obowiązek zapewnienia odpowiednich warunków udzielania świadczeń, nie zawierają one szczegółowego katalogu elementów wyposażenia, które muszą być dostępne pacjentom podczas hospitalizacji. Dlatego istotne znaczenie mają tu akty wykonawcze oraz wytyczne interpretacyjne organów nadzoru.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą, szpitale muszą spełniać konkretne normy dotyczące warunków lokalowych, sanitarnych i technicznych. Przepisy te jednak koncentrują się głównie na infrastrukturze technicznej i bezpieczeństwie (np. instalacjach wodno-kanalizacyjnych, wentylacji, powierzchni sal chorych), a nie na elementach codziennego użytku, jak naczynia, pościel czy właśnie sztućce.

Brak jednoznacznych regulacji nie oznacza jednak, że temat jest całkowicie pozbawiony podstaw normatywnych. W praktyce szpitale zobowiązane są do przestrzegania minimalnych standardów hotelowych i higienicznych, które wynikają z pojęcia „godnych warunków udzielania świadczeń zdrowotnych”. W wielu przypadkach interpretacja tych przepisów odbywa się przy udziale Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Narodowego Funduszu Zdrowia (który w umowach z placówkami zawiera ogólne wymogi dotyczące jakości i kompleksowości świadczeń), a także Rzecznika Praw Pacjenta.

Warto zauważyć, że w niektórych regulacjach branżowych – np. w przepisach dotyczących domów pomocy społecznej czy zakładów opiekuńczo-leczniczych – sztućce i naczynia są jednoznacznie wskazane jako element wyposażenia, który musi być zapewniony mieszkańcom. Z tego względu można zadać pytanie, dlaczego pacjent szpitala, będący w nie mniej trudnej sytuacji życiowej, miałby być tego pozbawiony.

Powstaje więc luka interpretacyjna: czy zapewnienie sztućców mieści się w ogólnym obowiązku zapewnienia odpowiednich warunków udzielania świadczeń zdrowotnych, czy też jest to element „poza medyczny”, którego brak można uznać jedynie za niedogodność, a nie naruszenie prawa?

Rozstrzygnięcie tej kwestii może wymagać zajęcia stanowiska przez Ministra Zdrowia lub wydania stosownych wytycznych wykonawczych, np. w formie objaśnień interpretacyjnych, zaleceń dla dyrektorów szpitali czy ujednolicenia wymogów NFZ przy zawieraniu kontraktów.

Prawa człowieka i godność osobista pacjenta

Kwestia niezapewnienia pacjentom sztućców nie jest jedynie problemem organizacyjnym – dotyka fundamentalnych wartości konstytucyjnych oraz standardów ochrony praw człowieka. W centrum tej analizy znajduje się prawo do poszanowania godności osobistej, które zgodnie z art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest nienaruszalne i podlega ochronie ze strony władz publicznych.

Hospitalizacja wiąże się nie tylko z ograniczeniem swobody osobistej, ale też z pełnym uzależnieniem pacjenta od infrastruktury i obsługi szpitala. Odmowa zapewnienia tak podstawowych przedmiotów jak sztućce może prowadzić do sytuacji, w której pacjent zostaje upokorzony – zmuszony do spożywania posiłków w niehigieniczny lub niegodny sposób, albo całkowicie pozbawiony możliwości ich spożycia bez pomocy osób trzecich. Tego rodzaju sytuacje mogą zostać uznane za naruszenie praw człowieka – w szczególności prawa do życia w warunkach poszanowania godności i bezpieczeństwa osobistego.

W perspektywie międzynarodowej warto przywołać standardy wynikające z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który wielokrotnie podkreślał, że traktowanie osób pozbawionych autonomii – w tym pacjentów – w sposób urągający godności może stanowić naruszenie art. 3 EKPC (zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania). Choć brak sztućców nie musi od razu oznaczać naruszenia tej normy, w połączeniu z innymi niedogodnościami może zostać zakwalifikowany jako praktyka niedopuszczalna z perspektywy standardów praw człowieka.

Również w krajowych ramach ochrony pacjenta należy wskazać na art. 20 ustawy o prawach pacjenta, zgodnie z którym każdy pacjent ma prawo do poszanowania godności i intymności podczas udzielania mu świadczeń zdrowotnych. Nie sposób uznać za zgodne z tą zasadą sytuacji, w której pacjent zmuszony jest prosić o pożyczone sztućce, jeść rękami lub rezygnować z posiłków, co nierzadko zdarza się w praktyce.

W tym kontekście brak zapewnienia sztućców może być nie tylko naruszeniem prawa administracyjnego czy sanitarnych wymogów instytucji leczniczej, ale również naruszeniem dóbr osobistych pacjenta – takich jak godność, zdrowie, prawo do poszanowania życia prywatnego. Może to potencjalnie rodzić odpowiedzialność cywilnoprawną szpitala, a nawet stanowić podstawę do interwencji organów nadzorczych i Rzecznika Praw Pacjenta.

Stanowisko RPO i możliwe konsekwencje

Wobec zgłaszanych przez pacjentów nieprawidłowości Rzecznik Praw Obywatelskich zdecydował się podjąć interwencję. Zgodnie z oficjalnym komunikatem, Biuro RPO zwróciło się do Departamentu Lecznictwa Ministerstwa Zdrowia o jednoznaczne stanowisko w sprawie obowiązku zapewniania pacjentom sztućców przez szpitale. W wystąpieniu tym podkreślono, że praktyka zobowiązywania pacjentów do samodzielnego przynoszenia sztućców może podważać prawo do godnych warunków leczenia oraz stanowić przejaw systemowego niedopatrzenia.

Wnioski RPO opierają się nie tylko na literalnym brzmieniu przepisów, ale również na ich funkcjonalnej i konstytucyjnej wykładni, która nakazuje uwzględniać ochronę godności, bezpieczeństwa i równouprawnienia pacjentów w dostępie do świadczeń zdrowotnych. W swojej interwencji Rzecznik powołuje się na skargi, które pokazują, że problem ma charakter powtarzalny i nie ogranicza się do jednostkowego przypadku.

Odpowiedź Ministerstwa Zdrowia – jeśli zostanie opublikowana – może mieć istotne skutki interpretacyjne i organizacyjne dla całego systemu ochrony zdrowia. Może również ujawnić, czy resort dopuszcza zróżnicowaną praktykę w zależności od szpitala, czy też uzna zapewnienie podstawowych narzędzi do spożywania posiłków za nieodłączny element realizacji świadczeń zdrowotnych w warunkach hospitalizacji.

W razie braku odpowiedniego działania ze strony resortu, RPO – zgodnie z przysługującymi mu kompetencjami – może podjąć dalsze kroki, takie jak:

• zawiadomienie Rzecznika Praw Pacjenta lub wystąpienie z wnioskiem o kontrolę,
• zwrócenie się do NFZ o uwzględnienie kwestii wyposażenia pacjentów przy zawieraniu umów z podmiotami leczniczymi,
• przygotowanie raportu tematycznego lub wystąpienia generalnego.

Sprawa ta może stać się precedensowa – zarówno w sensie prawnym, jak i społecznym – ponieważ ujawnia granice minimalnych obowiązków szpitala wobec pacjenta. Jeśli zostanie uznane, że sztućce są obowiązkowym elementem warunków hospitalizacji, konsekwencją może być konieczność dostosowania standardów organizacyjnych w wielu placówkach oraz opracowanie wytycznych lub rozporządzenia precyzującego zakres tzw. świadczeń towarzyszących hospitalizacji.