W ostatnich latach rynek budowlany oraz sektor usług objętych zamówieniami publicznymi doświadczyły znaczących wahań kosztów materiałów, energii, transportu oraz wynagrodzeń pracowników. Wzrost inflacji i nieprzewidywalność sytuacji gospodarczej sprawiły, że sztywno określone wynagrodzenie w umowie może nie odpowiadać rzeczywistym kosztom realizacji zadania, zwłaszcza w przypadku długoterminowych kontraktów.
W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają klauzule waloryzacyjne, które umożliwiają dostosowanie wynagrodzenia wykonawcy do zmieniających się warunków rynkowych. Ich obecność w umowie może przesądzić o rentowności projektu lub wręcz o możliwości jego dokończenia.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wykonawcom – zarówno działającym na rynku zamówień publicznych, jak i w sektorze prywatnym – dostępnych instrumentów prawnych pozwalających na uzyskanie waloryzacji wynagrodzenia. W szczególności omówimy znaczenie klauzul waloryzacyjnych, ale również wskażemy alternatywne podstawy prawne, które mogą być pomocne w sytuacji, gdy umowa nie przewiduje mechanizmu dostosowania wynagrodzenia.
Klauzule waloryzacyjne – optymalny instrument ochrony wykonawcy
Klauzule waloryzacyjne to postanowienia umowne, które umożliwiają zmianę wynagrodzenia wykonawcy w trakcie realizacji kontraktu, w razie wystąpienia określonych zmian gospodarczych – najczęściej wzrostu cen materiałów, energii, transportu lub kosztów pracy. Ich celem jest zachowanie ekonomicznej równowagi kontraktu, która mogłaby zostać zachwiana w wyniku czynników niezależnych od stron.
W przypadku umów zawieranych na podstawie Prawa zamówień publicznych (PZP), klauzule waloryzacyjne są nie tylko dopuszczalne, ale często obowiązkowe. Zgodnie z:
- art. 439 PZP, w umowach zawieranych na okres dłuższy niż 6 miesięcy należy obowiązkowo przewidzieć postanowienia dotyczące zasad wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy, w związku ze zmianą cen materiałów lub kosztów związanych z realizacją zamówienia,
- art. 142 ust. 5 PZP, który odnosi się do wynagrodzenia w umowach długoterminowych i stanowi o obowiązku waloryzacji w sytuacjach ustawowo określonych.
Dobrze skonstruowana klauzula waloryzacyjna powinna określać:
- konkretne czynniki podlegające waloryzacji (np. ceny stali, paliwa, robocizny),
- źródła danych do ich oceny (np. publikacje GUS, wskaźniki cenowe branżowe),
- próg zmiany uzasadniający waloryzację (np. przekroczenie 5% wartości),
- sposób obliczania zmiany wynagrodzenia (np. wzór matematyczny lub tabela przeliczeniowa),
- częstotliwość możliwej waloryzacji (np. raz na kwartał).
Brak klauzuli waloryzacyjnej w umowie znacząco osłabia pozycję wykonawcy. W praktyce może oznaczać konieczność realizacji zadania za wynagrodzenie, które nie pokrywa już kosztów jego wykonania. Dlatego wykonawca, działając w swoim najlepiej pojętym interesie, powinien dążyć do wprowadzenia takich postanowień już na etapie negocjowania warunków kontraktu.
W sytuacji, gdy zamawiający nie proponuje takiej klauzuli, wykonawca powinien wyraźnie zasygnalizować potrzebę jej wprowadzenia, a w przypadku zamówień publicznych – zwrócić uwagę na ewentualne naruszenie przepisów PZP. W sektorze prywatnym – brak klauzuli waloryzacyjnej również nie oznacza, że wykonawca jest całkowicie pozbawiony możliwości uzyskania zmiany wynagrodzenia, ale znacząco utrudnia dochodzenie tego prawa, o czym szerzej w kolejnych częściach artykułu.
Brak klauzuli waloryzacyjnej – czy wykonawca traci szansę na dostosowanie wynagrodzenia?
Choć klauzula waloryzacyjna jest najbezpieczniejszym i najbardziej przejrzystym sposobem na zabezpieczenie interesów wykonawcy w zmiennych warunkach gospodarczych, jej brak w umowie nie oznacza jeszcze, że wykonawca jest całkowicie pozbawiony możliwości domagania się zmiany wynagrodzenia.
Polskie prawo cywilne – zarówno w reżimie kodeksu cywilnego, jak i Prawa zamówień publicznych – przewiduje mechanizmy ochronne, które mogą być zastosowane w sytuacjach nadzwyczajnych, nieprzewidywalnych i wywołujących znaczną dysproporcję świadczeń stron.
W praktyce oznacza to, że nawet jeśli w umowie nie została przewidziana klauzula waloryzacyjna, wykonawca może:
- żądać zmiany wynagrodzenia,
- żądać zmiany warunków realizacji świadczenia,
- a w skrajnych przypadkach – dochodzić rozwiązania umowy.
Warunkiem skutecznego skorzystania z tych możliwości jest jednak spełnienie ustawowych przesłanek, które są dość rygorystyczne i wymagają odpowiedniego udokumentowania (np. wzrost kosztów, wpływ siły wyższej, skala strat).
W dalszej części artykułu omówimy szczegółowo trzy główne podstawy prawne, z których wykonawcy mogą korzystać w przypadku braku klauzuli waloryzacyjnej:
- klauzulę rebus sic stantibus (art. 357¹ k.c.),
- przepis dotyczący wynagrodzenia ryczałtowego (art. 632 § 2 k.c.),
- oraz mechanizm zmiany umowy w zamówieniach publicznych (art. 144 ust. 1 pkt 3 PZP).
Każda z tych podstaw ma inny zakres zastosowania i wymaga odrębnej analizy okoliczności faktycznych, dlatego wybór odpowiedniej drogi dochodzenia roszczenia powinien być poprzedzony dokładną oceną sytuacji wykonawcy.
Pozasądowe i sądowe podstawy żądania zmiany wynagrodzenia
W przypadku braku klauzuli waloryzacyjnej w umowie, wykonawca nie jest pozbawiony możliwości prawnych dochodzenia dostosowania wynagrodzenia. Polskie prawo przewiduje kilka instrumentów, które – w określonych sytuacjach – mogą prowadzić do zmiany warunków kontraktu. Poniżej przedstawiamy trzy główne podstawy prawne, z których wykonawcy mogą skorzystać:
Art. 357¹ k.c. – klauzula rebus sic stantibus
Jest to tzw. klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków, pozwalająca na ingerencję sądu w treść umowy, gdy:
- nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków, której strony nie przewidziały,
- wykonanie zobowiązania grozi wykonawcy rażącą stratą,
- oraz zachodzi związek przyczynowy między tą zmianą a trudnościami w realizacji umowy.
Przykładami nadzwyczajnych zmian mogą być: drastyczny wzrost cen materiałów budowlanych, wybuch wojny, gwałtowne zmiany kursów walut, kryzysy energetyczne, pandemia.
Zastosowanie art. 357¹ k.c. wymaga wniesienia pozwu do sądu, który może:
- zmienić treść umowy, np. podnieść wynagrodzenie,
- rozwiązać umowę,
- określić sposób wykonania zobowiązania na nowych zasadach.
Należy jednak pamiętać, że sądy stosują ten przepis ostrożnie – konieczne jest rzetelne przygotowanie materiału dowodowego wykazującego skalę trudności i ich związek z konkretnymi warunkami gospodarczymi.
Art. 632 § 2 k.c. – wynagrodzenie ryczałtowe
Przepis ten dotyczy umów o dzieło z ryczałtowym wynagrodzeniem, które – co do zasady – nie ulega zmianie, nawet gdy wykonanie dzieła kosztuje więcej, niż przewidywały strony.
Wyjątek stanowi sytuacja, gdy:
- nastąpiły zmiany, których nie można było przewidzieć przy zawieraniu umowy,
- a ich skutkiem jest grożąca wykonawcy rażąca strata.
Wówczas wykonawca może żądać podwyższenia wynagrodzenia lub – w skrajnych przypadkach – rozwiązania umowy przez sąd.
Zastosowanie tego przepisu jest szczególnie ważne w przypadku kontraktów, w których strony ustaliły jedno, niezmienne wynagrodzenie, bez uwzględnienia ewentualnych zmian rynkowych.
Art. 144 ust. 1 pkt 3 PZP – zmiana umowy o zamówienie publiczne
Dla umów zawieranych na podstawie Prawa zamówień publicznych istnieje możliwość zmiany umowy, nawet jeśli nie przewidziano klauzuli waloryzacyjnej, jeżeli:
- konieczność zmiany wynika z okoliczności, których nie można było przewidzieć na etapie zawarcia umowy,
- oraz zmiana nie prowadzi do zmiany ogólnego charakteru umowy.
Ustawodawca wymaga, aby okoliczności te były niezależne od stron (np. kryzys surowcowy, nadzwyczajne wahania cen) i odpowiednio udokumentowane.
Zmiana na tej podstawie może być dokonana za zgodą obu stron – a więc nie wymaga drogi sądowej – co czyni ten mechanizm stosunkowo szybkim i efektywnym, pod warunkiem dobrej woli zamawiającego.
Wybór właściwej podstawy prawnej zależy od rodzaju umowy (cywilna czy publiczna), jej treści (ryczałtowa czy kosztorysowa), charakteru zmian oraz podejścia drugiej strony kontraktu. W każdej z tych sytuacji kluczowe jest jednak przygotowanie dokumentacji – zestawień kosztów, harmonogramów, korespondencji oraz ekspertyz – które potwierdzą rzeczywisty wpływ zmian gospodarczych na rentowność kontraktu.
Praktyczne rekomendacje dla wykonawców
Wykonawcy, niezależnie od tego, czy działają w sektorze zamówień publicznych, czy w relacjach z prywatnymi inwestorami, powinni podejmować świadome i przemyślane działania w celu zabezpieczenia swoich interesów ekonomicznych. Poniżej przedstawiamy praktyczne wskazówki, które mogą pomóc zminimalizować ryzyko strat wynikających ze wzrostu kosztów realizacji kontraktu:
Zadbaj o klauzule waloryzacyjne już na etapie negocjacji umowy
- Nie należy traktować klauzul waloryzacyjnych jako fakultatywnego dodatku – powinny być one standardem negocjacyjnym.
- W zamówieniach publicznych domagaj się ich uwzględnienia zgodnie z przepisami PZP (np. art. 439 PZP).
- W umowach prywatnych warto opracować klauzule bazujące na obiektywnych wskaźnikach (np. GUS, indeksy branżowe, koszty materiałów).
- Jeżeli zamawiający odmawia ich wprowadzenia, warto utrwalić taką odmowę na piśmie – może to mieć znaczenie dowodowe w razie sporu.
Monitoruj rynek i dokumentuj zmiany kosztów w trakcie realizacji umowy
- Prowadź systematyczny rejestr kosztów materiałów, usług, transportu i wynagrodzeń.
- Zbieraj dowody na wzrost cen – faktury, oferty, notowania giełdowe, komunikaty GUS.
- Dokumentacja ta może być kluczowa przy żądaniu waloryzacji na podstawie art. 357¹ k.c. lub 632 § 2 k.c.
Reaguj szybko na pogarszające się warunki realizacji umowy
- Jeżeli realizacja umowy zaczyna generować rażące straty – nie czekaj do końca kontraktu.
- Rozważ złożenie formalnego wniosku o renegocjację warunków umowy lub pismo informujące o zaistniałych okolicznościach.
- W przypadku umów publicznych – przygotuj wniosek o zmianę umowy na podstawie art. 144 ust. 1 pkt 3 PZP.
Współpracuj z prawnikiem od początku do końca kontraktu
- Pomoc profesjonalisty na etapie negocjacji umowy, w trakcie jej realizacji oraz przy ewentualnym sporze może istotnie zwiększyć szanse na korzystne rozstrzygnięcie.
- Prawnik pomoże również w prawidłowym przygotowaniu wniosków do zamawiającego, wezwań do zmiany umowy lub pozwów sądowych.
- W sporach sądowych odpowiednie sformułowanie roszczenia oraz strategia procesowa mogą przesądzić o sukcesie sprawy.
Zastanów się nad ubezpieczeniem ryzyk kontraktowych
- W przypadku dużych kontraktów warto rozważyć ubezpieczenia kontraktowe lub gwarancje finansowe, które mogą zmniejszyć wpływ nieprzewidywalnych zdarzeń gospodarczych na płynność wykonawcy.
Podsumowując, skuteczna waloryzacja wynagrodzenia nie zaczyna się w momencie powstania straty – zaczyna się na etapie negocjowania umowy, a następnie wymaga aktywnego zarządzania ryzykiem i odpowiedniej reakcji na zmieniające się warunki rynkowe.
Waloryzacja wynagrodzenia to dziś nie tylko kwestia komfortu finansowego wykonawcy, lecz często warunek konieczny dla bezpiecznej i rzetelnej realizacji umowy. Dynamicznie zmieniające się realia gospodarcze – inflacja, niestabilność rynków surowcowych, wzrost kosztów pracy – sprawiają, że ryzyko finansowe staje się istotnym elementem każdego kontraktu, zwłaszcza długoterminowego.
Najlepszym rozwiązaniem tego problemu są klauzule waloryzacyjne, które – odpowiednio zaprojektowane – umożliwiają elastyczne dostosowanie wynagrodzenia do realnych warunków. W przypadku umów publicznych ich wprowadzenie jest często obowiązkowe, a w relacjach prywatnych – silnie rekomendowane.
Brak takich postanowień nie przekreśla jednak szans wykonawcy na uzyskanie podwyższenia wynagrodzenia. Prawo cywilne oraz przepisy Prawa zamówień publicznych przewidują instrumenty interwencyjne, które mogą zostać uruchomione w nadzwyczajnych okolicznościach. Wymagają one jednak:
- staranności w gromadzeniu dowodów na wzrost kosztów i wpływ na rentowność kontraktu,
- umiejętnego powołania się na odpowiednią podstawę prawną,
- a niekiedy – interwencji sądu, co wiąże się z dodatkowymi kosztami i ryzykiem.
Z tego względu wykonawcy powinni działać proaktywnie – negocjować odpowiednie postanowienia już na etapie zawierania umowy, monitorować sytuację w trakcie jej realizacji, a w razie potrzeby, sięgać po środki prawne umożliwiające dostosowanie umowy do realiów gospodarczych.
Takie podejście nie tylko minimalizuje ryzyko finansowe, ale także wzmacnia profesjonalny wizerunek wykonawcy jako partnera biznesowego, który działa odpowiedzialnie i świadomie chroni swoje interesy.
W sytuacjach wymagających waloryzacji wynagrodzenia lub renegocjacji warunków umowy, kluczowe znaczenie ma szybka i profesjonalna reakcja. Kancelaria Adwokaci Warszawa oferuje kompleksowe wsparcie prawne na każdym etapie realizacji kontraktu – od analizy i negocjacji zapisów umownych, przez bieżące doradztwo w trakcie jego wykonywania, aż po reprezentację w sporach z zamawiającymi. Posiadamy doświadczenie w prowadzeniu spraw o zmianę wynagrodzenia, zarówno w sektorze korporacyjnym, bankowym, jak i w relacjach prywatnych. Jeżeli znajdujesz się w sytuacji, w której koszty wykonania umowy znacząco wzrosły, skontaktuj się z nami – pomożemy Ci wybrać najskuteczniejszą strategię działania i zabezpieczyć Twoje interesy.
Autor: Bruno Antoni Ewertyński
Korekta: ChatGPT
Grafkia: Pixabay.com