W ostatnim czasie do Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wpłynęło pytanie prawne, które może mieć istotne znaczenie dla praktyki pełnomocników procesowych, zwłaszcza adwokatów i radców prawnych. Dotyczy ono kwestii szczegółowej, ale w praktyce często pojawiającej się: czy do niezbędnych kosztów procesu, które powinna ponieść strona przegrywająca, należy doliczyć wynagrodzenie pełnomocnika za czynność polegającą na przygotowaniu i wniesieniu wniosku o udzielenie zabezpieczenia roszczenia, jeżeli taki wniosek został zawarty w treści pozwu.
Problem ten budzi kontrowersje, ponieważ przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie rozstrzygają tej kwestii wprost, a praktyka sądowa bywa niejednolita. Dla pełnomocników oznacza to niepewność co do możliwości pełnego odzyskania należnych kosztów zastępstwa procesowego, a dla stron – potencjalne ryzyko dodatkowych kosztów lub ich nieodzyskania mimo poniesienia rzeczywistego wydatku. W pytaniu skierowanym do Izby Cywilnej chodzi więc o rozstrzygnięcie, czy wynagrodzenie za czynność procesową dotyczącą zabezpieczenia może być traktowane jako element „niezbędnych kosztów procesu” w rozumieniu art. 98 § 1 i 3 k.p.c.
W niniejszym artykule zostanie przedstawione tło prawne omawianego zagadnienia, znaczenie wniosku o zabezpieczenie w strukturze procesu cywilnego, a także potencjalne konsekwencje rozstrzygnięcia Izby Cywilnej dla praktyki sądowej i zawodowej pełnomocników.
Tło prawne
Zgodnie z art. 98 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, strona przegrywająca proces jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty procesu, które były „niezbędne do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony”. Przepis ten wyraża zasadę odpowiedzialności za wynik procesu i stanowi fundament rozliczeń kosztowych między stronami sporu cywilnego.
W ramach tych kosztów, istotną pozycję zajmuje wynagrodzenie zawodowego pełnomocnika, czyli adwokata lub radcy prawnego. Zgodnie z art. 98 § 3 k.p.c., do kosztów procesu zalicza się m.in. „wynagrodzenie jednego pełnomocnika” ustalane według zasad określonych w odrębnych przepisach – w szczególności w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie (lub radcowskie). Wynagrodzenie to uzależnione jest co do zasady od wartości przedmiotu sporu lub rodzaju sprawy.
Istotne znaczenie ma również rozróżnienie między kosztami związanymi z całością postępowania a kosztami poszczególnych jego etapów lub czynności. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano, że „niezbędność” kosztu należy oceniać nie tylko w kontekście jego realnego poniesienia, lecz także z punktu widzenia celowości danej czynności w świetle przebiegu procesu (por. np. postanowienie SN z 26 stycznia 2012 r., II CZ 181/11).
Powyższe regulacje tworzą ramy, w których mieści się pytanie prawne skierowane do Izby Cywilnej: czy wynagrodzenie za czynność polegającą na wniesieniu wniosku o zabezpieczenie – gdy wniosek ten stanowi część pozwu – również mieści się w zakresie „niezbędnych kosztów procesu”. Kluczowe będzie tu rozstrzygnięcie, czy ta konkretna czynność mieści się w ramach standardowego zastępstwa procesowego, czy też należy traktować ją jako odrębną czynność wymagającą osobnej oceny kosztowej.
Charakter prawny wniosku o udzielenie zabezpieczenia
Wniosek o udzielenie zabezpieczenia roszczenia stanowi szczególną instytucję w postępowaniu cywilnym, służącą ochronie interesów strony dochodzącej roszczenia w sytuacji, gdy istnieje ryzyko, że wykonanie przyszłego orzeczenia stanie się niemożliwe lub znacznie utrudnione. Zabezpieczenie może przybrać różne formy – np. zajęcia majątku, zakazu zbywania rzeczy czy ustanowienia zarządu przymusowego – i ma na celu zachowanie status quo do czasu rozstrzygnięcia sprawy głównej.
Zgodnie z art. 730 § 1 k.p.c., zabezpieczenia można żądać w każdej sprawie cywilnej podlegającej rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny, o ile nie przepisano inaczej. Art. 730¹ § 1 wskazuje natomiast, że wniosek o udzielenie zabezpieczenia może być zgłoszony zarówno przed wszczęciem postępowania, jak i w jego toku – w tym także w pozwie.
W przypadku, gdy wniosek o zabezpieczenie zostaje zawarty w pozwie, stanowi on formalnie integralną część pisma inicjującego postępowanie, jednak jego rozpoznanie następuje w ramach odrębnego mechanizmu proceduralnego. Postanowienie sądu w przedmiocie zabezpieczenia zapada niezależnie od późniejszego orzeczenia co do meritum sprawy i jest wykonalne natychmiast, choć nie kończy postępowania. Co istotne, wniosek taki nie wymaga opłaty, jeśli dotyczy roszczenia dochodzonego w pozwie – stanowi zatem niejako dodatkową czynność w ramach tej samej opłaty sądowej.
Powstaje w tym miejscu pytanie, czy mimo tego proceduralnego powiązania z pozwem, czynność sporządzenia wniosku o zabezpieczenie przez pełnomocnika może być traktowana jako odrębna i wymagająca osobnego wynagrodzenia. Zwłaszcza że przygotowanie takiego wniosku wymaga nie tylko dodatkowego uzasadnienia, ale też analizy przesłanek uprawdopodobnienia roszczenia i interesu prawnego w zabezpieczeniu. Z praktycznego punktu widzenia może to oznaczać realnie dodatkowy nakład pracy, który – zdaniem wielu pełnomocników – powinien zostać uwzględniony przy rozliczaniu kosztów procesu.
Rozpoznanie tej kwestii wymaga zatem zderzenia dwóch perspektyw: formalnej integralności czynności z pozwem oraz funkcjonalnej odrębności w zakresie przygotowania, rozpoznania i skutków procesowych wniosku o zabezpieczenie.
Problematyka wynagrodzenia za czynność zabezpieczającą
Kwestia, czy wynagrodzenie za sporządzenie i wniesienie wniosku o udzielenie zabezpieczenia – zawartego w pozwie – stanowi niezbędny koszt procesu podlegający zwrotowi, wywołuje w praktyce rozbieżności interpretacyjne i orzecznicze. Spór ten opiera się na odmiennym rozumieniu charakteru tej czynności procesowej oraz jej miejsca w strukturze kosztów sądowych.
Argumenty za uwzględnieniem wynagrodzenia za zabezpieczenie jako niezbędnego kosztu procesu:
- Realny nakład pracy pełnomocnika – przygotowanie wniosku o zabezpieczenie wymaga odrębnej argumentacji, opartej na uprawdopodobnieniu roszczenia i interesu prawnego, co niejednokrotnie wiąże się z dodatkową analizą prawną i dowodową.
- Znaczenie funkcjonalne wniosku – mimo że wniosek jest zawarty w pozwie, stanowi samodzielną procesowo czynność, której rozpoznanie następuje niezależnie od meritum sprawy. Może on prowadzić do faktycznej ochrony roszczenia jeszcze przed zakończeniem postępowania.
- Celowość działania pełnomocnika – z punktu widzenia interesów klienta, złożenie wniosku o zabezpieczenie jest często jedyną realną drogą do zabezpieczenia ewentualnej egzekucji, a więc działaniem w pełni celowym i uzasadnionym.
- Orzecznictwo przychylne – w niektórych orzeczeniach sądy dopuszczały możliwość zasądzania dodatkowego wynagrodzenia za sporządzenie wniosku o zabezpieczenie jako element kosztów zastępstwa procesowego (np. niepublikowane orzeczenia sądów apelacyjnych).
Argumenty przeciw uznaniu tej czynności za odrębny koszt:
- Brak wyraźnej podstawy normatywnej – przepisy k.p.c. ani rozporządzenia o opłatach adwokackich i radcowskich nie przewidują odrębnej stawki za sporządzenie wniosku o zabezpieczenie, gdy jest on zawarty w pozwie.
- Integralność z pozwem – wniosek będący częścią pozwu może być traktowany jako element podstawowego zakresu zastępstwa procesowego, za który pełnomocnik otrzymuje już wynagrodzenie ustalone od wartości przedmiotu sporu.
- Uproszczona procedura zabezpieczenia – postępowanie zabezpieczające toczy się bez rozprawy, a sąd rozstrzyga wniosek na podstawie materiału zgromadzonego pisemnie, co może ograniczać zakres dodatkowej pracy.
- Ryzyko nadużyć – dopuszczenie dodatkowego wynagrodzenia za każdorazowe złożenie wniosku o zabezpieczenie mogłoby prowadzić do jego rutynowego wykorzystywania w celu zwiększenia zasądzanych kosztów.
Powyższe stanowiska ukazują, że istnieje poważna niejednoznaczność interpretacyjna, która skutkuje brakiem jednolitej praktyki sądowej. Tym samym, rozstrzygnięcie pytania prawnego przez Izbę Cywilną może mieć doniosłe znaczenie – nie tylko dla ujednolicenia orzecznictwa, ale również dla ukształtowania standardów zawodowej praktyki pełnomocników w zakresie kalkulowania kosztów ich usług.
Wpływ rozstrzygnięcia Izby Cywilnej na praktykę
Oczekiwane rozstrzygnięcie Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w sprawie dopuszczalności doliczenia wynagrodzenia za sporządzenie wniosku o zabezpieczenie do niezbędnych kosztów procesu może mieć znaczący wpływ na praktykę sądową, sposób działania pełnomocników oraz sytuację finansową stron postępowania cywilnego.
Dla pełnomocników zawodowych:
Jeżeli Sąd Najwyższy opowie się za możliwością odrębnego wynagrodzenia za czynność zabezpieczającą, umocni to pozycję adwokatów i radców prawnych w zakresie dochodzenia pełnego zwrotu kosztów ponoszonych na etapie przygotowania pozwu. Może to również wpłynąć na większą staranność i jakość opracowywanych wniosków o zabezpieczenie, skoro zostaną one formalnie uznane za czynności podlegające wynagrodzeniu. W praktyce może to również zwiększyć zakres usług objętych w podstawowym zastępstwie procesowym, co wymusi aktualizację standardowych umów z klientami i kalkulacji kosztów.
Dla stron postępowania:
Z perspektywy stron, ewentualne uwzględnienie dodatkowego wynagrodzenia w kosztach procesu oznacza potencjalnie wyższe ryzyko finansowe dla strony przegrywającej. Może to również zniechęcać do nieuzasadnionego wnoszenia spraw lub taktycznego opóźniania postępowań, skoro koszt przegranej może wzrosnąć. Jednocześnie dla strony powodowej może to być zachęta do aktywnego korzystania z instytucji zabezpieczenia roszczenia, skoro jej poniesione koszty będą mogły zostać w pełni zrekompensowane.
Dla sądów:
Rozstrzygnięcie Izby Cywilnej, niezależnie od jego treści, będzie stanowiło wskazówkę interpretacyjną, która może zakończyć dotychczasową niejednolitość w praktyce sądów powszechnych. Obecnie bowiem w różnych sądach dochodzi do odmiennych rozstrzygnięć w tożsamych stanach faktycznych, co prowadzi do poczucia niesprawiedliwości i braku przewidywalności orzeczeń w zakresie kosztów procesu.
Potrzeba zmian legislacyjnych lub uzupełnień systemowych:
Jeżeli orzeczenie Sądu Najwyższego wskaże na potrzebę traktowania czynności zabezpieczającej jako kosztu niezbędnego, możliwe będzie oczekiwanie na nowelizację przepisów wykonawczych – zwłaszcza rozporządzeń w sprawie opłat za czynności adwokackie i radcowskie – w celu doprecyzowania zasad ustalania takiego wynagrodzenia. To z kolei mogłoby poprawić przejrzystość i przewidywalność kosztów postępowania cywilnego.
W świetle powyższego, rozstrzygnięcie omawianego pytania prawnego ma charakter nie tylko techniczny, ale systemowy – może wpłynąć na relacje procesowe między stronami, zasady profesjonalnego zastępstwa oraz ukształtować standardy efektywnego korzystania z narzędzi ochrony tymczasowej w procesie cywilnym.
Pytanie prawne skierowane do Izby Cywilnej Sądu Najwyższego dotyczy zagadnienia pozornie wąskiego, lecz w rzeczywistości mającego szerokie znaczenie dla praktyki sądowej i zawodowej pełnomocników. Kluczowym problemem jest ustalenie, czy wynagrodzenie za przygotowanie i wniesienie wniosku o udzielenie zabezpieczenia – zawartego w pozwie – może zostać uznane za element niezbędnych kosztów procesu, które strona przegrywająca powinna zwrócić stronie wygrywającej.
Analiza przepisów Kodeksu postępowania cywilnego oraz praktyki orzeczniczej prowadzi do wniosku, że obecny stan prawny nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Z jednej strony, przygotowanie wniosku o zabezpieczenie wymaga rzeczywistego nakładu pracy i pełni ważną funkcję ochronną w procesie, co przemawia za jego odrębnością kosztową. Z drugiej strony, formalna integralność wniosku z pozwem oraz brak wyraźnego przepisu przewidującego osobną stawkę wynagrodzenia budzą wątpliwości co do zasadności jego kwalifikowania jako kosztu niezbędnego w rozumieniu art. 98 k.p.c.
Ostateczne rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego będzie miało doniosłe konsekwencje praktyczne. Jeśli uzna ono, że wynagrodzenie za wniosek o zabezpieczenie stanowi koszt procesu, może to doprowadzić do istotnej zmiany w kalkulacji kosztów zastępstwa procesowego oraz do zwiększenia transparentności i przewidywalności rozstrzygnięć w tym zakresie. W przypadku stanowiska przeciwnego – potwierdzona zostanie praktyka ograniczająca koszty zwracane stronie wygrywającej do „głównej” wartości sprawy.
W oczekiwaniu na uchwałę Izby Cywilnej, pełnomocnicy powinni zachować czujność i odpowiednio formułować wnioski o zasądzenie kosztów, wskazując na szczególny charakter i odrębność wniosku o zabezpieczenie oraz jego znaczenie dla ochrony interesów reprezentowanej strony. Równocześnie warto postulować doprecyzowanie przepisów wykonawczych regulujących wynagrodzenia za czynności podejmowane przez profesjonalnych pełnomocników w ramach postępowania zabezpieczającego.
Rozstrzygnięcie to może stać się ważnym precedensem, który wpłynie na ujednolicenie praktyki orzeczniczej i zapewni lepszą ochronę praw procesowych stron oraz transparentność kosztów prowadzenia sprawy cywilnej.
Autor: Bruno Antoni Ewertyński
Korekta: ChatGPT
Grafkia: Pixabay.com